açık toplum ve düşmanları - karl r. popper

konusunu direkt adından belli olan bu kitapta popper, demokratik bir toplumun oluşmasına engel olan büyük filozofların bazı fikirlerini irdeliyor. putları deviriyor bir anlamda. kitap iki cilt olarak basılmış. ilk cildin konusu platon ve açık toplum ve kapalı toplum üzerine fikirler. ikinci cilt hegel, marx ve sonrası.

demokrasinin yani açık bir toplumun oluşmasında engel olarak gördüğü fikirlerden platon'un fikirleri ile başlıyor kitaba. platon'un değişimi reddetmesini onun "soysuzlaşma" kavramı üzerinden eleştiriyor. platon'a göre ilk olan tanrısaldı ve sonradan gelen her değişim devleti ideadan uzaklaştırdı. siyasal değişim dahil her türden değişimi durdurmak ister platon. bu yüzden daha eskiye sparta'ya özlem duyuyor platon. yazar, insan ırkının arileşmesini, kölelik düzeninin devamını isteyen kastçı platon'a karşı çıkıyor. onun adalet kavramının toplumsal eşitlik değil, herkesin hakkına razı olması olduğunu söylüyor. platon'un filozof kral gibi fikirleri savunurken hocası sokrates'in düşüncelerini yanlış aktardığını söylüyor. sokrates bildiğim tek şey hiçbir şey bilmediğimdir derken otoritesini bir şey bilmediğini bilmesine dayandırıyordu. bu yüzden sokrates filozof kral değil, bilgiyi seven bir kral düşlüyordu. platon'un düşlediği kral ise bilginin mutlak hakimiydi. her şeyi bilen, diğer insanlardan bilgice üstün olan bir kral tasavvur ediyordu platon. yazar sokrates'in filozof kralı ile platon'un ki arasında büyük bir fark olduğunu düşünüyor.

aslında platon filozof kral derken, o dönemde filozof olduğunu iddia edebilecek üç kişi olması nedeniyle kendini anlatmaktadır. atina krallarının sonuncusu kodros'tan geldiği için ırkçılığı (altın,gümüş ve demir mayalı insanlar) savunur ve devleti kendi hakkı olarak görmektedir. popper aslında tüm bu devlet ütopyalarına şüpheyle yaklaşılması gerektiğini çünkü kökten değişimin işleri kötüye götüreceğini, her şeyin hesaplandığı gibi olamayacağını ve değişimin eldeki verilerden faydalanarak kademe kademe yapılması gerektiğini söyler. (bizim osmanlı modernleşmesinden bu yana alışık olduğumuz bir tartışmanın konusu bu.)

ikinci cilt ise aristotales'ten başlıyor. çünkü popper hegelciliğin sürekli değişim (bkz: diyalektik) fikrinin aristotales'ten geldiğini söylüyor. aristotales bir biyologdu ve özün hocası platon gibi şeylerden bağımsız olduğunu düşünmüyordu. ona göre öz şeylerin içindeydi ve bu gizil şeylerin harekete geçmesi ile değişim meydana geliyordu. bu yüzden her şeyi kavrayan öz değişimin ana nedeniydi. bu fikirden yeterince faydalanan ilk kişi hegel olmuştu. "bizim amaç ilke kader dediğimiz şey gizli, gelişmemiş özden başka bir şey değildir." hegel bu değişime platon gibi olumsuz bakmaz. onun diyalektiği iyimserdir. daha iyiye doğrudur. insanın başına gelenlerin yalnızca dış olaylara değil, aynı zamanda kendine, onların karşısında aldığı duruma da bağlıdır. popper'a göre hegel bunu uluslararası ilişkilere kendini ortaya koymak, yani ağırlığını ortaya koyarak dünyaya egemen olmak olarak formülleştirmiştir. "hegelcilik kabileciliğin rönesansıdır." yani. hegel'in devleti yüceltmesini eleştirir yine. (doğu toplumlarının devlete bakışı batı toplumlarının devlete bakışından farklıdır. bizim de alışık olduğumuz bir tartışmadır bu.)

peki hegel neden böyle açık toplum düşmanlığı yapmaktadır? çünkü prusya koruması altındadır ve prusya kralı friedrich wilhelm'e hizmet etmek istemektedir. hegel'i küçük düşürmek için verilmiş onlarca örnek vardır. en dikkate değerleri schopenhauer tarafından söylenmiş olanlardır sanki. hegel ile schopenhauer arasındaki olayları bu filozofların takipçileri bilirler.

hegel toplumların itici gücününün, bu değişim gücününün ruh olduğunu söyler. marx ise onu madde olarak yorumlar. yani tüm tarih bir sınıf çatışmasından ibarettir. işçi sınıfı ürettiği emeğin farkında olmalıdır. popper marx'ı eleştirir çünkü marx burjuva diktatörlüğünün yerine proleter diktatörlüğü koyar ve burjuva sınıfı yok olduğunda bir sınıfa da gerek kalmayacaktır. devlet de yok olup gidecektir son aşamada. marx'a göre demokrasi örtük bir burjuva diktatörlüğüdür. çoğu teorisi (artan sefalet, artı değer vesaire) çökmüştür. marx'ın insanı yönü övülmüş yazarca ama o da bir açık toplum düşmanıdır popper'a göre. sesinin böyle yankı bulmasının nedeni söylediklerinin altındaki bu gizli ahlakçılıktır. ikinci cildin büyük bölümü marksizm eleştiri ve son kısımda popper'ın bilgi felsefesi ile ilgili bilgiler var.

son söz: popper'ın değerlendirmelerini çoğu zaman yerinde kimi zaman eksik bulmakla birlikte özellikle platon ve hegel'e karşı yaklaşımı yüzeysel geldi bana.

Popper'ın Kapalı Toplumları ve kapalı toplumların temellerini atan filozofları ciddi şekilde eleştirdiği iki ciltlik bir kitaptır Açık Toplum ve Düşmanları. Popper Kapalı toplumların oluşmasının belki de en büyük sebebi olarak totalitarizmi suçlar ve bunun kökenlerini antik yunan'a kadar da sürer. Antik yunan'da bunun temellerini en sağlam şekilde atan filozof platon'dur (eflatun). platon bir anlamda kendi akıl hocası olan Sokrates'e ve onun öğretilerine de ihanet ederek, daima otoriteye meydan okuyan-okuması gereken felsefeyi otoritenin arka bahçesi haline getirmiştir. Popper bütüncülük, özcülük ve tarihselcilik (tarihsicilik) bağlamında da eleştirilerine devam etmiştir. İkinci ciltteyse çoğunlukla Hegel ve Marx'a yüklenmiştir. Buradaki eleştirilerin odak noktasıysa Hegel'in türevlediği modern tarihselcilik ve Marx'ın tarihsel materyalizimi olarak açıklanabilir.

Popper'a göre tarihselcilik akımının sahip olduğu en derin metodolojik kusur, bu akımı takip edenlerin sosyal bilimleri tarihsel bir öngörü aracı olarak görmelerinde. Yani sosyal bilimler bu filozoflar tarafından tarihin akışını ve geleceğin getireceklerini öngörebilmeleri için bir araç olarak kabul ediliyor. Popper buna iki şekilde itiraz etmiştir. Birincisi temel olarak şunu söyler: insanın sahip olduğu bilgi canlıdır, gelişir ve daima değişir ve bu bilgi değişim süreçleriyle eş zamanlı olarak sosyal olayları etkiler. Dolayısıyla eğer bilgi değişiyorsa, bilginin etkilediği sosyal yapılar da değişmektedir, dolayısıyla geçmiş baz alınarak geleceğin sosyal oluşumlarıyla alakalı çıkarımlar yapılamaz. İkinci sav ise tarihsel gelişime yön veren bariz bir kuralın ya da formulasyonun olmamasıdır. Yani tarihsel ilerleme keskin ve belli bir trend izlememiştir. Belki bugünün toplumunu yöneten bazı sosyal yasalar olabilir ancak, bu kanunlar belki geçmişte yoktu ve gelecekte de olmayacak. Trendler her zaman koşullara bağlıdır ve koşullar sürekli değişir.

Popper oldukça ilginç bir filozoftur, eleştirel düşünceye ilgisi olanların kesinlikle bir göz atmasını tavsiye ederim. Mesela bilim felsefesinde, teorilerin doğrulanabilir olması yerine yanlışlanabilir olması gerektiğini öne sürmüştür ve hatta bilimsellik tamamen yanlışlanabilir olmaktır der. Ya da başta evrim teorisinin test edilebilir olmadığından bilimsel bir teori olamayacağını ancak bir totoloji olabileceğini söyleyip yaklaşık 4 yıl sonra bu konudaki fikrini değiştirdiğini ve hatta fikrini değiştirdiğini söyleme şansını bulduğu için de çok mutlu olduğunu ifade etmiştir. Dolayısıyla gayet ilginç bir filozoftur, çakraları açar, farklı pencerelerden bakmaya çalışır. Kitaplarını çok dikkatli okuduğunuzda yer yer çelişkilere düşmüş olabileceğini görürsünüz ancak bunlara çok da takılmamak gerekir çünkü İlgili insanlarda Eleştirel düşünceyi oturtmak adına güzel bir kıvılcım meydana getirebilir. Diğer kitapları için: (bkz: hayat problem çözmektir) , tarihselciliğin sefaleti

"Whenever a theory appears to you as the only possible one, take this as a sign that you have neither understood the theory nor the problem which it was intended to solve."

Karl R. Popper