lale devri (1718-1730)


osmanlı tarihinde batılaşma yönünde ilk adımların atıldığı lale devri adını dönemin yaşam biçimini simgeleyen lale çiçeğinden almıştır.

lale devri’ne damgasını vuran kişi sadrazam nevşehirli damat ibrahim paşa olmuştur. ibrahim paşa 1718’de sadrazam olur olmaz ağır koşullar altında imzaladığı pasarofça antlaşması ile 1714’ten beri avusturya ve venedik’e karşı sürdürülen savaşa son vermişti. avrupa ülkelerinin gittikçe güçlenmekte olduğunu ilk fark eden kişilerden olan ibrahim paşa barışçı bir ortam yaratmak ve batıyı daha yakından tanımak istiyordu. bu amaçla istanbuldaki batılı ülke elçileriyle yakın ilişkiler kurdu, bir yandan da avrupa ülkelerine elçiler göndererek buralardaki toplumsal ve ekonomik yaşamı tanımaya çalıştı.bu elçiler arasında 1720’de paris’e giden yirmisekiz mehmet çelebi, ibrahim paşa’yı en çok etkileyen kişi oldu. yirmisekiz çelebi’nin 1721’de dönüşünde sunduğu bilgiler ve belgeler ibrahim paşa’da avrupa tarzı yaşamı osmanlı devletinde de egemen kılma isteği uyandırdı.

ilk kez padişah 3.ahmed’in de onayıyla geniş bir bayındırlık etkinliğine girişilerek istanbul’da batıdaki örneklerine benzer birçok bina ve bahçe yapıldı. boğaziçi ve haliç kıyıları yalılarla, köşklerle, kasırlarla donatıldı. saray çevresinden başlayarak birçok yüksek devlet görevlisi ve halkın varlıklı kesimi buralarda eğlence dolu bir yaşam sürmeye başladı. bu o zamana kadar içe kapalı bir yaşamı olan bütün halk kesimlerinin görmediği bir şeydi. her vesileyle düzenlenen kitlesel eğlencelerle bu yaşam biçimi giderek yaygınlaşmaya başladı.döneme adını veren lale çiçeğinin en güzelini yetiştirmek için herkes birbirleriyle yarışır oldu. bu amaçla başta hollanda olmak üzere çeşitli avrupa ülkelerinden ve iran’dan lale soğanı bile getirildi. savurganlığa varan bu harcamalar yüzünden birçok tüketim maddesininde fiyatı aşırı biçimde yükseldi. öte yandan lale devrinde bazı önemli yenilik girişimleri de oldu. bunların arasında en kalıcı olanı matbaadır. ayrıca dönemin ünlü şairi nedim’in başkanlığında oluşturulan bir kurul batı ve doğu dillerinden çeviriler yapmakla görevlendirildi. izmit’te bir kağıt fabrikasının yapımına başlandı. önemli bir girişimde istanbul’u sık sık kasıp kavuran yangınlarla mücadele için tulumbacılık örgütünün kurulmasıdır.

istanbul dışında anadolu ve rumeli halkı geleneksel yaşam biçimini korudu. 3.ahmed’in hazine gelirlerini artırmak amacıyla iltizam usulünü (vergileri aracılar eliyle toplama) yaygınlaştırması ve paranın değerini düşürmesi halkın daha çok ezilmesine yol açtı. istanbuldaki esnafa ve zanaatçılara konulan ağır vergiler de kentte hoşnutsuzluk yarattı. damat ibrahim paşa’nın birçok devler görevlisini kendine bağlı kişilere vermesi ve onları uzun süre aynı yerde tutması yükselme bekleyen birçok memurun tepkisini çekiyordu. bütün bunlara 1723’te başlayıp aralıklarla süren iran savaşı dolayısıyla konulan olağanüstü vergiler eklenince halkın hoşnutsuzluğu doruk noktasına vardı. 28 eylül 1730’da damat ibrahim paşa‘ya karşı olanların başını çekenlerden kaptan-ı derya mustafa paşa’nın kışkırtmasıyla eski bir denizci olan patrona halil istanbul’da ayaklanma başlattı. üç gün içerisinde istanbul’u eline geçiren ayaklanmacılar 3.ahmed’den damat ibrahim paşa ve yakın adamlarının idamını istediler. 3.ahmed bu isteği terine getirdiyse de tahtını kurtaramadı. patrona halil’le hareket eden devlet adamları 3.ahmed’in yerine 1.mahmud’u padişah yaptılar. ayaklanma sırasında lale devrinde yapılan binalar yakılıp yıkıldı. yenilik simgesi sayılan birçok şey yok edildi. damat ibrahim paşa’ya yakınlığıyla tanınanlar ya öldürüldü ya da sürgüne gönderildi. osmanlı tarihinde 12 yıl süreyle değişik bir çığır yaratan lale devri böylece kanlı biçimde sonlandı.

(bkz: sadabad)