lale çılgınlığı

tarihteki ilk finansal balonlardan biri.

tulipmania diye damgasını vurmuştu ilk moda olduğu yıllarda.

bir malın rasyonel olmayan şekilde aşırı değerlenmesi konusunda örnek verilen çılgınlık. bana göre olay biraz abartılmış. her malın değeri arz talep dengesine göre değişir. kilosu on liraya patates aldı bu millet. ertesi sene de üreticinin elinde kaldı. şimdi buna patates çılgınlığı mı diyelim?

hollanda'dakinden bahsedilmiş ama asıl lale balonu osmanlı'nın bir devrine adını veren lale devri'nde yaşandı.

1718'de sadrazam olan nevşehirli damat ibrahim paşa ilk olarak pasarofça anlaşmasını imzaladı. ilmi, kültürel faaliyetlerle devleti tekrar kalkındırmak niyetindeydi. bazı konularda da başarılı olundu aslında. ibrahim müteferrika ilk matbaayı kurarak önemli eserlerin basımına başladı.

tercüme odası kurularak doğu klasikleri çevrilmeye başlandı. reis-i şairan kavramı ortaya çıktı, şiirde sanatta kaliteyi arttırmak hedeflendi.

fakat bir yerden sonra ipin ucu kaçtı. boğaz'da, kağıthane'de yalılar, kasırlar yükselmeye başladı. devlet erkanı sürekli eğlence meclislerinde gönül eğlendiriyordu. işte bu dönemde lale piyasası çıldırdı. çeşit çeşit renkte laleler üretilip yüzlerce altına satılmaya başladı. bunun üzerine devlet bazı tedbirler almak zorunda kaldı.

tek başına laleleri sebep göstermek elbette doğru olmaz ama bu lüks ve şatafat sonunda halkın ve askerin tepkisini çekti. sonunda 1730'da patrona halil önderliğinde isyan çıkıp lale devri sona erdi. sadrazam öldürüldü. padişah tahttan indirildi. kasırlar, köşkler, lale bahçeleri yakıldı. hatta şair nedim de bu karmaşada ölenler arasındadır.

tabii bu çılgınlık günümüzde de devam etmiyor değil. ibb sağ olsun, milyonlarca lira harcıyor lalelere. üstelik de ömrü iki hafta olan bir çiçek. emin olmamakla beraber kullandıkları lale tohumları da kısır olabilir. bir arkadaş belediyenin lale soğanlarını söküp saksıya ekmiş de, yapraklar büyüdüğü halde çiçek çıkmamış. laleyi çok severim ama milyonlarca lira harcanması da doğru değil. hele de ulaşım gibi temel problemleri halledememişken.

amerika kıtasının keşfedilmesinden sonra yaklaşık yüz yıl içinde özellikle güney amerika'daki madenlerden avrupa'ya çok yüksek miktarda gümüş taşınmıştır. yeni dünyadan gelen bu maden ile yılda 2,5 milyondan fazla sikke basılmıştır. çok kısa sürede, kolonileşmenin de etkisiyle bu sikkeler dünyaya yayılmış ve uluslararası ticaret ağının oluşmasını sağlamıştır. (öyle ki birleşik devletler'de 1857 yılına kadar ispanyol sikkeleri geçerli bir para olarak kabul edilmiştir.) avrupa'da, piyasaya giren büyük miktardaki(yaklaşık 50bin ton) gümüş ile birlikte refah patlaması yaşanmıştır.

sahip olduğu büyük ticaret filoları ile dünya deniz nakliyatının yarısına egemen olan hollanda bu dönemde dünyanın en zengin ülkesi durumundadır. hollanda, özellikle güneydoğu asya'dan taşınan mallar, deniz ticareti ve ticaret ile birlikte gelen ispanyol gümüşü sayesinde avrupa'nın geri kalanında yaşayan tüm milyonerlerden daha fazlasına ev sahipliği yapar hale gelmiştir. avrupa'nın en işlek liman kenti olan amsterdam ise adeta paraya boğulmuştur. edinilen bu servet doğal olarak lüks eşyalara talebi arttırmıştır.

lüks olarak kabul gören ise osmanlı'dan ithal edilen laledir. ancak her lale lüks kabul edilmiyordu. amsterdam'ın milyonerleri, nadir bazı türlerin bazı soğanlarında rastlanabilen mozaik virüsü(o dönem bilinmiyordu tabii) sebebiyle farklı desenlerde açan lalelerin peşindelerdi. elde etmesi ve yetiştirmesi zor(6-8yıl) bu lale soğanları için çok yüksek miktarlarda para ödemeye hazır insanlar olunca bazı tüccarlar da para kazanmanın yeni bir yolunu keşfetmişlerdi; spekülasyon! ellerindeki lale soğanlarını satmakla kalmayıp bir sonraki senenin hasatını da satmışlardı.(amsterdam'da oluşan lale piyasası bu özelliği ile dünyanın ilk vadeli piyasası kabul edilir.)

1636 yılının sonbaharında hollanda parlamentosu lale satış sözleşmelerinde bir değişiklik yapmıştır. yapılan bu değişikliğin günümüzdeki karşılığı; gelecek işlemler sözleşmelerinin opsiyon sözleşmelerine dönüştürülmesiydi. gelecek işlemler sözleşmesi imzalayan bir alıcı lale soğanlarını sözleşmede belirlenen tarihte almakla yükümlüydü. ancak opsiyon sözleşmesine imza atan bir alıcı piyasadaki fiyat düşüşüyle birlikte sözleşme bedelinin çok küçük bir kısmı kadar ceza ödeyip lale soğanlarını almaktan vazgeçme hakkına sahip oluyordu. bu durum piyasayı spekülasyonlara daha da açık hale getiriyordu.

zengin tüccarlar piyasada yaşanacak olası bir düşüşte sözleşmeden küçük bir ceza ödeyerek kurtulabilecekleri için yüksek fiyatlı sözleşmelere imza atmaya başlamışlardı. 1636 aralık ayına gelindiğinde fiyatlar bir önceki aya göre 10 kat artmıştı(balonun şiştiği dönem). bu dönemde lale piyasasında, zirvede tüccarlar hemen arkalarında ise zanaatkarlar ve zengin olma hayalindeki diğer insanlar vardı.

1637 yılı ocak ayında bu artışa kayıtsız kalamayan bazı yatırımcılar ellerindeki lale soğanlarını/sözleşmelerini satıp paraya dönüştürmüşlerdir. bu satış dönemin şartlarında o kadar büyüktür ki piyasaya yeni giren yatırımcıları doyurmuştur. şubat ayında fiyatlar tavan yaptığında parlamento tekrar devreye girerek sözleşmelerin ticaretini durdurmuştur. bu durum paniğe sebep olmuş ve lale soğanına sahip olanlar ellerindekileri satma yarışına girmişlerdir. arz patlamasına karşılık talep olmaması lale fiyatlarında keskin bir düşüşe sebep olmuştur.(1637 yılındaki değer kaybı %99)

sınıf atlama çabasında olan ve fiyatların sürekli yukarı gideceği düşüncesinin hakim olduğu özellikle orta sınıf, elindeki değeri(ki bunlar genellikle lale soğanı koleksiyonu şeklindedir) satmamış, kâr realizasyonu sağlamamıştır. bu grubun reel zararı lale soğanlarına ödedikleri ilk bedellerdir. esas zarar eden kesim elinde sözleşmelerle kalanlardır. bunların arasında jan van goyen gibi bir ressam da vardır. zengin olmak için hiç anlamamasına rağmen tüm parasını lale soğanlarına yatırmış ve kaybetmiştir. daha sonra borçlarını ödemek için 1200'den fazla resim ve 800'den fazla çizim yapmıştır. (hollanda'nın en çok eser veren ve en ünlü ressamlarından biridir.)

tüm bunlara rağmen yaşanan krizin hollanda ekonomisine etkisi sınırlıdır. bunun en önemli sebebi lale piyasasının çok büyüyemeden(soylular dahil olmamışlardır) çökmüş olmasıdır.