hiç beyaz bir karga görmemiş olmak bütün kargaları siyah yapmaz

esasında bir determinizm eleştirisi değildir. bir metodoloji (yöntembilim) eleştirisidir.

evet, bugüne kadar hep beyaz kuğu görmüş olmamız, siyah kuğu olmadığı anlamına gelmez. evet, güneşin her gün doğudan doğuyor olması, yarın da aynı yerden doğacağı anlamına gelmez. peki bu örneklerden neden-sonuç ilişkisinin yanıltıcı olduğu sonucu mu çıkıyor? nasıl çıkıyormuş bu sonuç? siyah kuğular hiçbir neden olmadan mı varlar? güneş batı'dan doğmaya başlarsa, hiçbir nedeni olmadan mı olacak bu?

bir yöntembilim eleştirisidir, çünkü örnekte bir tümevarım var. gördüğümüz tek tek beyaz kuğulardan (tikel örneklerden) bir genelleme yapılıyor ve tüm kuğuların beyaz olduğu sonucuna varılıyor. bu yöntemin tersi ise tümdengelim.

20. yüzyılda özellikle bilim felsefesinde yöntembilim tartışması yaşandı. tümevarım'ın doğrulanabilirlik ilkesine bir çok kişi itiraz etti. bunlardan biri karl popper. popper başlıktaki örneği bir adım ileriye taşıyarak yanlışlanabilirlik ilkesini ortaya attı. popper'a göre bilimin yöntemi tümdengelim olmalı, ortaya atılan tümel bir örnek (hipotez) üzerinden bilimsel araştırmalar yapılmalıdır. eğer örnek (hipotez) yanlışlanmaya açık bir örnekse bilimseldir, değilse bilimsel değildir. mesela "tanrının var olup olmadığı" bilimsel bir hipotez konusu değildir, çünkü yanlışlanabilir bir örnek değildir.

karl popper'ın eleştirel rasyonalizm'ine thomas kuhn ve paul feyerabend tarafından bir çok eleştiri yapıldı. ama bu durum, yanlışlanabilirlik ilkesinin bugün bilimsel araştırmalarda kullanılan bir yöntem olduğu gerçeğini değiştirmiyor elbette.