normalliğin deliliği - arno gruen

insanın yıkıcılığı üzerine sayısız tez üretilmiştir. sigmund freud insanlardaki yıkıcılığın kökenini insanın doğasında var olan ölüm dürtüsüne mal ederken, bu görüşe karşı çıkan psikoanalizci arno gruen, insandaki yıkıcı ve ölümcül edimin kişinin, yanıltıcı bir iktidardan pay alma uğruna kendisine ihanet etmesinden kaynaklandığını savunmaktadır.

önsöz

*insanları öldürebiliyorlardı -
ve bunu yaparken gayet normaldiler -
bunu anlayamıyorum.
-toplama kampından kurtulmuş bir polonyalı

*iyi ve kötünün insanların birbirleriyle
alışverişlerinde değil,
sadece insanın kendi kendisiyle ilişkisinde
ayırt edildiğini düşünüyorum.
-jakob wassermann

bu kitap, deneyim ve gözlemlerimin, diğer insanlara kendi gerçeklerine daha iyi tutunabilmelerinde yardımcı olmaları beklentisiyle yazıldı. bu çalışma, sevgi adına ölüm ve yıkım yaratan normalliğin deliliğiyle yaşadığım mesleki ve kişisel deneyimler karşısındaki tepkimdir.

çocuk, kendi benlik bilincini kaybetmeye başlarsa bu bir kendine ihanet eylemidir. bu süreç, çocuğun anne babanın duygularını artık dolaysız olarak algılayamaması ve bunun yerine, onların kendilerini nasıl gördüklerine bağlı olarak kendini yönlendirmesiyle başlar. anne babanın iktidar gereksinimlerine böyle bir “uzlaşma” çocuğun ruhsal yapısında bir yarılmaya yol açar. bu, çocuğun iç dünyasını dış dünyayla etkileşiminden kopartır. böylece edimler ve nedenler arasındaki bağ ve etkileşim kaybolur. kendisine boyun eğdiren iktidarda pay sahibi olabilmek için çocukta, kendi eyleminin sorumluluğunu duymanın yerini tabi olma ve uzlaşma alır. kişi, kendi içiyle olan ilgisini yitirdiyse artık ancak çarpıtılmış bir kendiliğe; dış dünyanın hoşuna gidecek belli davranış ve duygu durumlarına uygun bir görüntüye yaslanabilir. böyle bir görüntüyü ayakta tutma ihtiyacı; belki de baskısı, kişinin kendi algılayışı, kendi duygusu ve duygudaşlığı olabilecek her şeyi hükmü altına alır. kendi içinde köklenememesi, yıkıcı ve kötücül davranışlara yol açar. bu kitapta söz konusu edilen budur.

insandaki yıkıcılıkla ilk ilgilenen ben değilim. görülen o ki, bütün canlılar arasında yıkmak için yıkan tek canlı insan: finlandiyalı psikanalist martti siirala’nın söylediği gibi bir kendinde amaç olarak yıkıcılık.3 sigmund freud veya erich fromm, insandaki yıkıcı yanı öncel olarak mevcut bir ölüm dürtüsüne ya da anal veya ödipal dönemdeki yanlış gelişmelerden kaynaklanan nekrofil eğilimlere4 bağlarken ben, insandaki yıkıcı ve ölümcül edimin kişinin, yanıltıcı bir iktidardan pay alma uğruna kendi kendisine ihanet etmesinden kaynaklandığını gösteren pek çok belirti bulduğuma inanıyorum. ama bu bir “üst” alınyazısı olmadığından, aksine birey kendi tabi oluşunda ama az ama çok bilinçle etkin olduğundan yaşam boyu süren bir kendilik nefreti oluşur. böylesi bir gelişmenin dehşet verici yanı, kendi canlılığını hissetmenin ancak yıkım yoluyla mümkün olmasıdır.

ilk bölümde sorumluluk sorunsalı üzerinde duruyorum ve bunu alışılmış biçimiyle ölçütü kabul edilenle karşı karşıya getiriyorum: görev ve itaat. buradan yola çıkarak resmi psikoloji ve psikiyatri anlayışından sapan bir delilik tanımlamasına geliyorum. resmi bakış açısı kendi haklılığı içinde, insan davranışını sadece gerçekle ilintisinin derecesine göre yargılamakla sınırlıdır. ancak böylelikle, içselleşmiş yöntemi gizlemek olan, kavranması zor ve daha tehlikeli bir patolojiye yaklaşım engellenir: kendi kendini alt eden ve ruhsal sağlıklılık maskesi ardına gizlenen delilik. yanıltma ve hilenin gerçeğe uygun olduğu bir dünyada bu hiç de zor değildir.

gerçek dünyada insani değerlerin yitimine katlanamayanlar “deli” kabul edilirken insani köklerinden kopmuş olanlar “normal” olarak onay bulur. bizim iktidara yetkin gördüklerimiz ve yaşamımız ve geleceğimiz adına karar vermelerine izin verdiklerimiz de onlardır. onların gerçekle buluşma biçimlerinin doğru olduğuna ve bununla başa çıkabileceklerine inanırız. ancak bir insanın “gerçekle ilişkisi” ruhsal hastalığını ya da sağlıklığını saptamak için tek ölçüt değildir, aksine çaresizlik gibi insani duyguların, empati gibi insani algılamaların ve coşku gibi yaşama insani katılışların ne ölçüde mümkün olduğunu veya ayıklanmış olduğunu sormak gerekir.

ikinci bölümün konusu kendilik nefreti ve kökeni: tabi oluşta kendi payını görmezden gelmeye dayanan temel yalan. insan, kendi iktidar konumunu tehlikeye sokabileceği için kendi benini reddettiğinde yaşamı intikam duyguları belirlemeye başlar. kişi, başkalarına acı verdiği için sevilme beklentisinde ısrar eder; hatta çoğunlukla bunu bir iyilikmiş gibi gösterir. (önceleri de anne babamızı acı verdikleri için sevmemiz beklenmez miydi, çünkü bütün istedikleri çocuklarının iyiliğiydi.) bölünmüş bir kendilik, kendi tabi oluşu ve işbirlikçiliğiyle yüzleşemez, bu yüzden anne babanın taleplerinin sevgiden kaynaklandığı iddiası onaylanır ve savunulur. diğer insanlar üzerindeki iktidar, böylesi bir anne baba “sevgisi” ve “koruyuculuğu” adına kurulur.

bu ilintiyi örneklemek için iii. reich’a bakıyorum, naziler alman oldukları için değil; alman faşizmi, insanlar kendi iç yaşantılarından kopartıldıklarında her yerde ortaya çıkan süreçleri özellikle net bir biçimde gösterdiği için. iii. reich’ın sona ermesi, önkoşullarını kesinlikle ortadan kaldırmadı. desteklenen hâlâ insani öz değil, dışa yansıtılan görüntü; onay bulan içsel özerklik değil, uzlaşma. bu önkoşullar bugün “hümanizm” ve “insan sevgisi” yanılsamasını her zamankinden daha çok besliyor. korkulası olan, gülümseyen bir ifadenin ardına daha sık gizlenir ve görünüşte saygılı bir tutumun dostça ifadesi gibi kendini gösterir oldu. bu nedenle zamanımızın asıl hastalığını teşhis etmek daha da zorlaştı.

üçüncü bölümde, empati yetilerini bastıran bir insanın kaçınılmaz olarak kapıldığı ölüm saplantısı üzerinde duruyorum. insani gelişimin tamamen farklı iki yönde gerçekleşebileceğinden yola çıkıyorum; bunlardan biri dış dünyaya bağlı bir iç yaşantı oluşturma yolu, diğeri ise kendi beninden ödün veren bir dışa yöneliş yolu. dışa yönelen bir gelişim sadece boyun eğişi ve uzlaşma sağlamayı tanır ve artık acı hissetmez, bunun “doğal” ürünü yıkıcı davranıştır. içe ve dışa doğru gelişimler arasındaki yol ayrımı sadece kişisel özyapılanmanın iki farklı yolunu açıklamakla kalmaz, aynı zamanda birbirinden tamamen farklı iki ayrı gerçeği kurar: iktidarın gerçeği ve sevginin gerçeği.

dördüncü bölümün konusu aslında duygu olmayan duygular. bu da bizi, fark edebildiğimizden daha sık olarak kendi kimliğine değil, ondan vazgeçmeye götüren özdeşleşme sorunsalının alanına sokuyor.

beşinci bölümde aynı soruyu, isyan ve uzlaşmacılığın ayırt edici özellikleri ve şiddetle ilişkisi açısından geliştirmeye devam ediyorum. uzlaşmacılığa doğru gelişimle isyana doğru gelişim arasında pek çok örtüşme olduğunu ve bunların “kötü” anne ilişkisine bağlandığını öne sürüyorum. uzlaşmacı, kötü anneyi “iyi” anne olarak savunurken isyankâr, tutumunu aslında kötü annenin etkisi belirlese de iyi anneden yanadır.

altıncı bölümde bu durumun, bu dünyanın güçlü erkeklerinin iktidar uygulamaları üzerinde nasıl etkili olduğu gösterilmektedir. diğerlerinin yanı sıra abd başkanları kennedy, nixon ve reagan’ı ve uyguladıkları dış politikayı inceliyorum.

yedinci bölümde, benim için şizofrenin abartılı bir karşıtını oluşturan ve en belirgin özelliği, görünüşteki normalliğin ardına gizlenen deliliğin en üst düzeyi olan psikopat tipini daha yakından tanımlamaya çalışıyorum. bazı okurlar için şaşırtıcı olabilir, ama bu tipi dünya edebiyatından bir karakter; ibsen’in peer gynt’i oldukça verimli bir biçimde temsil etmektedir.

son olarak sekizinci bölümde deliliğin iki karşıt çizgisini ele alıyorum: yaşam biçimi olarak delilik ve sosyal yaşamın ve insanlar arası ilişkilerin katlanılmaz olarak algılanan biçimlerine bir karşı çıkış olarak delilik. deliliğin birinci türü bizim kültürümüzde “gerçekçilik” olarak kabul edilir, hastalık olarak kabul edilen sadece ikincisidir.

burada ele aldığım soruların bazılarına “kendine ihanet” adlı kitabımda daha önce de değinmiştim. aynı konuları bu kitapta yinelemek amacıyla değil, derinleştirmek amacıyla ele alıyorum.

sık sık edebiyata başvurmam dikkat çekebilir. edebiyat ve şiirin insan gerçeğine psikoloji alanındaki araştırmalardan daha yakın olduğuna inanıyorum. psikoloji biliminin, “gerçeklik” mitine; buradan üreyen iktidar yapılanmaları mitine yönelimi çok baskın.

ancak sanatçı, insani gereksinimlerle ve güdülerle ilişkisini koruyandır. bir yazar, yaratıcı gücünü “egemen görüş”ün aldatmacalarına karşı mücadele etme amacıyla kullanmak istediği için yazmaz. insanlık deneyiminin bütünlüğünün farkında olan bir dilden konuşur.

bilim, michael polanyi’nin çok yerinde bir tanımlamasıyla, “bizi anlamsızlığa yöneltmek için insani bakış açısını dünyaya dair bilgimizden uzaklaştırmaya çalışıyor”6 bu nedenle yazarın tanıklığı benim için, insani deneyimin hem bütünlüğü, hem de yarılmışlığı adına bu kitaptaki tezler açısından çok önemli. yazarın tanıklığı, sağlıklılık maskesi ardına gizlenen ve günümüzde insanlığı giderek daha fazla yıkıma sürükleyen deliliğin gözle görülür örneklerini sunuyor. bağlantılara dair görüşümü elle tutulur hale getirmek ve ampirik olarak desteklemek amacıyla zaman zaman insan davranışının uç noktaları olarak görülebilecek örneklere başvuruyorum. insani davranışın çeşitliliğini bir süreklilik olarak görmeyen bazılarına bu örnekler yeterince aydınlatıcı gelmeyebilir. ancak böylesi bir dışlama, hepimizi birbirimize bağlayan bağların yaygınlaşmış reddini yansıtır. bu sadece yoldan saptırmaya yarayacak sözde mantıklı bir manevradır. insan varoluşunu kategorilere ve çerçevelere bölen mantık, yalnızca bütünlüğümüzden kuşkuyu güçlendirmeye ve bizi güvensizleştirmeye yarar. fakat bütünlüğümüzün temelinde duygularımızın ve yüreğimizin söyledikleri vardır.

yüreğin dili, insanın hem vermek hem almak istediği sevgi ve sıcaklığa duyulan derin gereksinmeden seslenir. ama uygarlığımız bizi korkaklaştırdı ve kendimizi yaralanabilir hissettiğimizde utanca boğdu. “gerçeklik”in dili, insanı ihtiyaçlarının “yük”ünden kurtarmayı vaat ederek bizi artık kendi algılayışlarımıza güvenemeyecek hale getiriyor. bu nedenle tek kurtuluşumuz yüreğin dilidir. yarılmayı, sözde bir “gerçeklik”in mantığına bağlanarak değil, aksine kendi duygudaşlık yetimizde, acıyı ve sevinci yaşama yetimizde ısrar ederek aşmak gerekir. bu kitabı yazmamın bir nedeni de bu.

bu kitaba katkıda bulunan üç dosta destekleyici fikirleri ve zenginleştirici varlıkları için teşekkür etmek istiyorum. ikisi olağandışı birer psikiyatr ve psikanalist olan walther h. lechler ve martti siirala. üçüncüsü teolog ve filozof aarne siirala. bu dostların düşüncelerinin ve yaşamlarının bütünlüğüne çok şey borçluyum. aynı şekilde, derin insanlığıyla bize şizofrenle buluşmanın yolunu açan ve beni yüce gönüllülüğüyle kişisel olarak destekleyen gaetano benedetti’ye teşekkür ediyorum. hans krieger, kişisel desteğiyle düşünce süreçlerinin daha açık ve özenli ifade edilmesinde çok yardımcı oldu. coşkusu ve anlayışıyla, isteklerimin daha iyi aktarılmasına katkıda bulunan yayıncım ulrike buergel–goodwin’e de teşekkür ediyorum.

arno gruen