rasyonalizm

bilginin kaynağı akıldır. doğrulara duyularla ya da deneyimlerle değil akıl yoluyla ulaşılabilir diyen bir felsefi akım. deneycilikle (ampirizm) çatıştığı nokta deneyimleyemediğimiz bilgilerin kaynağı ve doğruludur. rasyonalistler akıl yoluyla deneyimleyemediğimiz şeyleri kavrayabileceğimizi kabul eder ve matematiğe sığınırlar. matematikçiler ekseriyetle rasyonalisttir bu nedenle. çünkü matematik doğada deneyimlenmeden bilinir. bir diğer husus ise a-priori bilgi denilen tepeden inme diyebileceğimiz bilgiler desteklenir. bilginin kaynağı akıl deniyorsa bunu dini açıdan vahiyle ya da sezgi ile karıştırmamak gerek. normal insanın aklı mantığı ifade ediliyor.

rasyonalistler batıda elealılar, pythagorasçılar, platon, aydınlanmacılardan descartes, leibniz spinoza olarak sayılabilir. şimdi rasyonalistler deneyime önem vermiyor bütün doğayı akıl yoluyla kavranabileceğini iddia ediyor demek de çok olmaz. deneyime de yer veriyorlar elbette. aşırı noktalarda deneyciler eğer deneyemiyorlarsa reddediyorlar ama akılcılar aşırı noktalarda aklın kavrama gücüne inanıyorlar. deneyciler doğuştan bilgiye (a-priori bilgi) inanmıyor her şey deneyimle oluşuyor diyorlar. ilk ortaya atan epiküros diyor ki; “mühür, bal mumuna nasıl tıpatıp kendi izini bırakırsa eşya da bizde belli izler bırakır.” yani akılda bir şey yok sonradan geliyor. bu konuda john locke ve david hume okunmalı.

demek ki amrizim (deneycilik) ve rasyonalizm arasında temel iki çatışma var. birisi temeden inme bilgi, diğeri de aşırı noktalarda deneyimleyemediğimiz bilgi. bu iki akımı immanuel kant eleştirel felsefe kurarak ciddi şekilde eleştirir açıklarını tespit eder doğrularını kabul eder. işte kantı kant yapan şeylerden biri de budur. ampirizm ve rasyonalizm ekseninde hem a-priori bilgiyi kabul eder hem aposteriori bilgiyi kabul eder sonra da ikisinin de eksiklerini sıralar. buradan ötesi (saf akıl, pratik akıl, konunun isteme ve özgürlüğe bağlanması vs) daha kapsamlı konuşulması gerekiyor.

(bkz: pratik aklın eleştirisi - immanuel kant)