eylem tarzı ve hedeflediği amaç bakımından terörizmden, düşünsel çerçevesi bakımından ise anarşizmden tamamen farklı olan “sivil itaatsizlik”, ilk kez 1849 yılında amerika’da henry david thoreau tarafından kullanılmıştır. sivil itaatsizlik doktrininin oluşumunda meksika savaşı önemlidir. meksika ile yapılan savaşın amacının, zenci köleliğini yeni bir bölgeye yaymak olduğunu düşünen thoreau’nun böyle adaletsizlikler yapan bir hükümeti mali bakımdan desteklememek için kelle vergisini ödemeyi reddetmesi üzerine hapse girmesi onun “sivil itaatsizlik” isimli makalesini yazmasına neden olmuştur.

thoreau’nun “sivil itaatsizlik” adlı eseri, gandhi , martin luther king ve onları izleyen binlerce adalet yanlısına ilham olmuştur. sivil itaatsizlik, özgürlüklerin korunması ve adaletin temini bağlamında etkin yöntemler sunmaktadır. iyi niyet, ve şiddetsizlik temelinde şekillenen sivil itaatsizlik, bu nitelikleriyle farklı bir politik felsefi akım olarak görülebilir. sivil itaatsizlik orijini itibariyle, haksız olduğuna inanılan bir vergiye direniş şeklinde ortaya çıkmıştır. daha sonraki dönemlerde vergi dışındaki konularda da başvurulan bir yöntem olmuştur. üzerinde çokça tartışılan sivil itaatsizlik kavramının birçok tanımı yapılmıştır.

hayrettin ökçesiz ise sivil itaatsizliği “hukuk devleti idesinin içerdiği üstün değerler uğruna, kamuya açık ve yasaya aykırı olarak gerçekleştirilen, bu sırada üçüncü kişilerin daha
üstün bir hakkını çiğnemeyen, barışçıl bir protesto eylemidir”.

sivil itaatsizliğin meşruluğu konusundaki çalışmaları ile tanınan john rawls’a göre sivil itaatsizlik, “yasaların ya da hükümet politikasının değiştirilmesini hedefleyen, kamuoyu önünde icra edilen (aleni), şiddete dayanmayan, vicdani, ancak yasal olmayan politik bir eylemdir”.

tanımlardan anlaşılacağı üzere, kavram; yasanın özüne uymak suretiyle yasaya itaatsizlik şeklinde bir paradoksu içermektedir.

sivil itaatsizliğin unsurları:
*yasaya aykırılık: sivil itaatsizlik haksız bir uygulamaya karşı bütün yasal yollar denendikten sonra girişilen “yasa dışı” bir eylemdir. ancak yasa dışı eyleme girişmek ilke olarak yasa dışı örgütlenmeyi ya da eylemi savunmak anlamına gelmez. sivil itaatsizlik toplumsal sözleşmenin çiğnenmesinden duyulan kaygıyı dile getirmek için başvurulan bir tepki türüdür. bu anlamıyla sivil itaatsizlik yasadışı ancak “meşru” bir eylem olarak değerlendirilir.

*kamuya açıklık: sivil itaatsizlik kamuya açık aleni bir eylemdir; sivil itaatsizlik kavramının en önemli unsurlarından biri kamuya açıklıktır. sivil itaatsizlik vicdanlarda yatan bir adalet, bir hakkaniyet duygusuna çare niteliğinde olduğundan, kamuya açıklık vasfı aranmaktadır. sadece olaydan mağdur olanın değil “her insanın böyle bir olguya karşı tepki duyması gerektiği” öngörüsünden hareket etmektedir.

*hesaplanabilirlik: bir sivil itaatsizlik eylemi gerçekleştirilmeden önce eylemin hedefi ve nasıl gerçekleştirileceği baştan açıklanır. eylemin gidişatının ve ortaya çıkardığı sonuçların eylemin başından söylenenlere uygun olması gerekir. eylemcinin, eylemin başında söyledikleri ile eylem sırasında yaşananların farklı olması, gerçekleştirilen eylemin bir sivil itaatsizlik eylemi olarak sunulmasını güçleştirir.

* şiddetsizlik: sivil itaatsizlik şiddet kullanımını dışlayan bir eylemdir; şiddet kullanımı diğer protesto biçimlerini sivil itaatsizlikten ayıran en temel özelliklerden birisidir. sivil itaatsizlik şiddetsiz olmalıdır. şiddet şiddeti doğurmakta ve çoğunlukla da tırmanmaktadır. sivil itaatsiz, kendisine karşı şiddeti haklı kılacak ve çoğaltacak bir şiddet kullanımına girmekten kaçınarak, şiddete maruz kalmayı tercih eden bir bilinç düzeyine sahiptir. diğer yandan, eylemin yapısı gereği, az da olsa ortaya bir hareketlilik çıkıyorsa: bunun sivil itaatsizlik eylemi olup olmadığının en önemli ölçütü, üçüncü şahısların hak ve özgürlüklerinin çiğnenip çiğnenmediğidir. eğer üçüncü şahısların hak ve özgürlükleri ihlal ediliyorsa eylem bir sivil itaatsizlik eylemi olmaktan çıkar. çünkü sivil itaatsizlik çoğunluğa yapılan bir çağır, bir mesajdır.

http://tbbdergisi.barobirlik.org.tr/m2011-93-700 türkiye'deki ve dünyadaki örnekleri http://www.siddetsizlik.org/sivil-304taatsizlik.html

izlenesi (bkz: everyday rebellion - arash t. riahi, arman t. riahi)