-
bir kişinin davranışlarını açıklar ya da yargılarken çevrenin, kişinin içinde bulunduğu durumdan kaynaklanan etkenlerin gücünü azımsarken, kişinin kendisiyle, kişiliğiyle doğrudan ilgili etmenlerin gücünü abartma halidir.
söz konusu kişinin kendi davranışları olduğunda ise hatalar kişinin çıkarlarına hizmet edecek şekildedir: olumlu sonuçlara sahip eylemlerin, başarıların sebebi doğrudan kişinin kendi kişiliğiyken, başarısızlıklarının sebebi açıkça dış etkenler, çevre ve "diğerleri" olarak görülür.
şöyle ki, yolda yürürken yere çöp atan birini gördüğümüzde bu kişinin pis, umursamaz, saygısız, çevre dostu olmadığı açıkça belli olan bir ayı, bir öküz,bir hırbo.. öhm pardon olduğunu düşünme eğilimindeyizdir yani bu eylem doğrudan bireyin kişiliğiyle ilgilidir.
olmaz ya bir gün olup da bir şekilde kendimiz yere çöp atmak 'zorunda kaldığımızda' ise neden belllidir: etrafta yeterince çöp kutusu yoktur!
(bkz: fundamental attribution error) -
mesela çok sevdiğiniz bir film hakkında bir entri okuyorsunuz. ama entrinin yazarı kendisini o kadar kötü ifade etmiş ki içinizden "gerizekalıya bak hele... bu film böyle mi anlatılır?" şeklinde hır düşünceler geçiyor. halbuki yazar entriyi yazıyorken yorgun bir vaziyette olabilir, sarhoş olabilir veya zamanı kısıtlı olabilir. ancak siz bu dışsal faktörlere ilişkin olasılıkları göz önüne almadan kabahati yazarın yeteneksizliğinde buluyorsunuz. dahası, sizin çok daha berbat entrileriniz var ama bunların berbat şekilde yazılmış olmalarının bahanesini o sıradaki yorgunluğunuza, sarhoşluğunuza, zamansızlığınıza vs. çok rahat şekilde bağlayabiliyorsunuz. işte dostum siz, fundamental attribution error içindesiniz. yani başkalarının kötü sonuçlanan eylemlerinin olası kabahatlisi olarak dışsal faktörlerin gücünü azımsayıp kişiliğe ve kişilik özelliklerine abartılı bir atıfta bulunma hali.
sosyal psikolojinin temel prensibi olduğu için fundamental denmiş.
kavram dilimize temel yükleme hatası şeklinde çevrilmiş. çeviriyi beğenmediğim için entriyi ingilizce'sinin altına yazdım. ben çevirsem sanırım asli ithaf yanılgısı gibi bir çeviriyi tercih ederdim. tabi bunun bir önemi yok.