Marx'ın Adam Smith'in previous accumulation teriminden yola çıkarak geliştirdiği terim. Almancası Ursprüngliche Akkumulation olan terimin hem İngilizce hem de Türkçe çevirisi Almanca terimin söylemek istediğini yansıtmıyor diyebiliriz. Buna göre İngilizce çevirisi "primary accumulation" ya da "original accumulation"; Türkçesi ise "iksel birikim" ya da "ilk birikim" olabilirdi.

Kapitalist gelişim için artık değer ve artık değerden zenginlik üretmek isteyen bir sınıf gerekmektedir. Artık değer üretmek için de zenginlik isteyen sınıf ile artık değerin üretilmesini sağlayacak topraksız serfin karşı karşıya gelmesi gerekmektedir. İşte ilkel birikim, feodal lordların kendi topraklarında yaşayan serfleri zorlama ve çitleme yoluyla mülksüzleştirmesi(*:mülksüzleştirme) ve bu serfleri ücretli işçilere dönüştürmesi sürecidir. Bunun sonucunda serflerin elinden üretim araçları alınmaktadır. Marx bu sürecin çok kanlı olduğunu söyler. Marx'a göre ilkel birikim kapitalist amaçlar gütmese de kapitalizme zemin hazırlayan bir birikimin oluşmasının ilk adımları olmuştur. Ayrıca oluşmakta olan kapitalist sınıf artık değerin birikimini garanti altına almak için topraksız serfleri lonca sisteminden de ayırmalıdır. Zor kullanılarak mülksüzleştirilen halk angarya ve ücretsiz kölelik gibi kavramlarla emek yoğun bir biçimde sömürülür.

İlkel birikimin, kapitalist gelişimin ilk aşamasını tam anlamıyla açıklamadığını söyleyen pek çok araştırmacı vardır. Bunlardan en önemlisi David Harvey, The New Imperialism adlı kitabında ilkel birikim yerine, mülksüzleşme yoluyla birikim (accumulation by dispossession) terimini önermiştir. Harvey'a göre bu tür bir birikim kapitalist gelişimin yalnızca ilk aşamasında görülmez. Kapitalizm bir kere birikime başladığında mülksüzleştirme süreci sürekli tekrarlarınır.

Bu konuda daha fazla okuma ve tartışmalar için:

(Dobb ve Sweezy tartışması çok önemlidir. Arrighi, Güney Afrika'yı inceliyor makalesinde. En önemlilerinden biri de Piselli'nin ilkel birikimin aynı topraklarda bile farklı şekillerde görülebileceğini ya da görülmeyeceğini anlattığı Calabria makalesi.)

Yeni Emperyalizm - David Harvey
Dobb and Sweezy Debate
Arrighi - Accumulation by Dispossession and Its Limits:
The Southern Africa Paradigm Revisited
Piselli - Reflections on Calabria: A Critique of the Concept of
‘Primitive Accumulation'