türki milletler genelinde sinematografik faaliyetlere dair yayınlanmış ilk düzenleme.

osmanlı imparatorluğu'nda, dönemin idarecisi ll. abdulhamit emriyle 1903 yılında hazırlanan imtiyazname ile sinemanın ticari ve sanatsal faaliyetlerine dair bir takım düzenlemeler / kısıtlamalar getirilmiş. sinema salt iktidar güdümlü eğitim ve propaganda aracı olarak standartlaştırılmış.

faşizan imtiyazname, üretilen ve ithal edilen tüm filmlerin rejime hizmet etmesi gerekliliğinden bahseder. askeri kuvvetler ve tarihi eserleri konu alacak filmlerde muhalif görüntü ve söylemleri yasaklar. filmlerin ahlaki, siyasi ve hukuki açıdan değerlendirilmesi ve onayı için Saltanat memurlarını yetkilendirir. film gösterimleri hususi mebani sinema salonu ya da panayır çadırlarıyla kısıtlandırılır.

1903 osmanlısında henüz sinemadan bahsetmek söz konusu değildi. zira ilk kurmaca yerli film 1917 yapımı Pençe'dir. her ne kadar imtiyaznamenin kastı sinema olsa da yalnızca manzara, yurttaş yaşamından kesitler, askeri ve idari işlerlik ve bunun gibi doğal görüntüleri işleyen filmleri kapsayabilmiş. osmanlı devleti'nin çökşü ve cumhuriyetin ilanı vesilesiyle de hiç bir zaman gerçek anlamda yürürlüğe girememiştir.

bulabildiğim en "türkçe" kopyası Ali Özuyar çevirisiyle:

!---- Memâlik-i Şahanede Sinematograf Temaşa Ettirilmesinin Şerâit-i İmtiyâziyyesi ----!

Birinci Madde: Memâlik-i hazret-i pâdîşahîde umûmî mahallerde menâzır-ı muhtelifeyi sinematograf ve lantermajik ve emsâli usûl ile irâe etmek imtiyâzı 35 sene müddetle………’e ihsan buyurulmuşdur.

İkinci Madde: İmtiyâz sâhibleri ahd-i celîl-i cenâb-ı pâdişâhîde vücûda getirilen mebânî-i cesîme ve âsâr-ı celîle ve terakkiyât-ı maddiye ve kıtaât-ı askeriyeyi musavver resimleri memâlik-i şâhânenin köylerine varıncaya kadar kâffe-i nukâtında ahâlîye bir ücret mukâbilinde temâşâ ettirilerek ahâlî-i merkûmenin veliyyü’n-nimet efendimiz hazretlerinin kâffe-i tebası hakkındaki inâyetlerini ve şevket ü satvet-i pâdişâhîlerini idrâk ile tenvîr-i efkâr-ı ubûdiyyetkârâne eylemelerine sa‘y edeceklerdir.

Üçüncü Madde: İmtiyâz sâhipleri imtiyâz fermân-ı hümâyûnunun Babıâli’den kendilerine tevdî kılındığı gün alınmak üzere zât-ı hazret-i pâdişâhînin arzu buyuracakları müessese nâmına bir defalık on bin adet lira-yı Osmânî vermeyi taahhüt ederler.

4. Madde: Meblâğ-ı mezkûrdan mâadâ imtiyâz sahipleri hâsılât-ı gayr-ı sâfiye-i seneviyelerinden temâşâhânelerin îcâr ve vergileri ve memûrîn maâşâtı ve resmlerin ahz ü irâesi masârifi gibi masârif-i umûmîye ve sermâyenin fâiz ve tesviye-i deyni çıktıktan sonra geriye kalacak hâsılât-ı sâfiyenin ’unu hükûmet-i seniyyenin senevî hisse-i âidâtı olarak hazine-i celîleye yâhud zât-ı hazret-i pâdişâhînin fermân buyuracakları bir müesseseye takdîm ve tevdî eyleyeceklerdir.

Beşinci Madde: Bir eşkıyâ müsâdemesinin, bir askerî manevrasının ve bir muhârebenin kâffe-i safahâtı manzûr-ı âlî-i cenâb-ı padişâhî olmak arzû-yı hümâyûn-ı şeref-vâki olduğu takdîrde imtiyâz sâhipleri hâdisât-ı mezkûrenin vukûundan evvel fotoğrafçılarını gönderip namûskârâne ve bî-tarafâne fotoğraflarını aldıracaklar ve bunları sarây-ı hümâyûn-ı pâdişâhîde arz u irâe edecekler ve umûma veyâ heyet-i askeriyeye irâesi husûsuna irâde-i seniyye-i cenâb-ı pâdişâhî şeref-tealluk buyurulmadıkça mezkûr manâzırı hiçbir yerde temâşâ ettirmeyeceklerdir.

6. Madde: İmtiyâz sâhipleri efrâd-ı asâkir-i şâhânenin her türlü harekât-ı askeriye hakkındaki görgülerini tezyîd etmek maksadıyla efrâd-ı şâhâneden birinin edvâr-ı muhtelife-i talîmiyesini, sınıf-ı muhtelifeye mensup muhtelif kıtaât-ı askeriye-i şâhânenin talîm ve manevralarını resm-i geçitlerini ve bâ-husûs avcılık, keşşâflık ve emniyet hıdemâtı gibi ta‘biyye ve seferiyeye tealluk eden hıdemâtını tab‘a kelâl vermeyecek sûrette en şâyân-ı imtisâl kıtaatdan alınan fotografîlerini canlı fotografla tensîb kılınacak mahallerde haftada bir defa bâd-ı hevâ olarak asâkir-i şâhâneye temâşâ ettirecekler ve aynı usûlü bi-hasbe’l-meslek münâsibi vechile bahriye ve itfâiye asâkir-i şâhânesi haklarında dahi arz u tatbîk eyleyeceklerdir.

7. Madde: Sâir zaman ve mahallerde asâkir-i şâhâne, efrâd-ı ahâlînin verdikleri ücretin nısfıyla sinematograf temâşâ edebileceklerdir.

8. Madde: İmtiyâz sâhipleri zirâatin terakkiyât-ı ahiresini, âlât ü edevât-ı zirâiyyenin vech-i istimâl ü hareketini hayvânât ve tuyûra müteallik sanâyi-i zirâiyyeyi, müşterek zahîre ambârları usûlünü musavvir resimleri köylülere irâe ile onların tevsî-i ıttılâlarına hizmet edeceklerdir.

9. Madde: İmtiyâz sâhipleri hıfzü’s-sıhha ve terbiye-i etfâle ve hayât-ı âileye müteallik en nezîh ve en mergûb resimleri irâe ile ahlâk-ı umûmiyyenin istifâsına gayret edeceklerdir.

10. Madde: Medâris, mekâtib ve dârü’l-fünûnlarda şâkirdânın bazı ulûm ü fünûnu kolaylıkla anlayabilmeleri ve böylece talîm ve tedrîs-i iyânînin usûl-ı ittihâzı için imtiyâz sahipleri ulûm ü fünûn-ı mezkûrenin harekât ve tatbîkâtını musavvir resimler tersîm ve tedârik ettirip onları sinematograf vâsıtasıyla şâkirdâna istenildiği zaman hafîf bir ücret mukâbilinde irâe eyleyeceklerdir.

11. Madde: Umûm-ı ahâlîye hayât-ı sâiyâne-i beşeriyyeyi irâe etmek üzere gerek memâlik-i şâhânede vücûda getirilen âsârın vech-i inşâsı ve gerek muhtelif makinelerin çalışmasını sinematografla sâha-i temâşâya vaz olunacaktır.

12. Madde: İmtiyâz sâhipleri sinematograf nâm diğer bayiskop ve lantermajik temâşâ ettiremedikleri mahallerde ve zamanlarda panorama ve kinetoskop usûllerine mürâcaat edecekler ve otomatik makineler dahi kullanacaklardır.

13. Madde: Bilâd-ı cesîmede sinematograf temâşâ ettirmek üzere husûsî mebânî vücûda getirilecek ve kasabât ve kurâda ve panayırlarda ise imtiyâz sâhiplerinin çadırları kullanılacaktır.

14. Madde: Bilâd-ı cesîmede sinematograf vesâire temâşâsı için vücûda getirilecek mebânîde zarâfet-i mimâriyyeye ve harife karşı her türlü esbab-ı tehaffüziyyeye riâyet olunacaktır.

15. Madde: Temâşâ ettirilecek her bir manzara evvel emirde memûrîn-i saltanat-ı seniyyenin nazar-ı tasdik ü tasvîbine arz edilecek ve iktizâ eden müsâadesi istihsâl kılınacaktır.

16. Madde: Memâlik-i ecnebiyeye âid menâzır u vakâyiden âdâb u ahlâka münâfî olmayanlar -mikdârı yevmî programdaki resimlerin nısfını tecavüz etmemek üzere- bilâd-ı cesîmedeki mahâll-i mahsûsasında umûma temâşâ ettirilebilecektir. Fakat esası hurâfâta mübtenî ve fâidesiz ve münâsebetsiz menâzırın irâesinden ictinâb olunacaktır.

17. Madde: İmtiyâz sâhipleri imtiyâzları dâhilinde bulunan mevâddı vücûda getirmek için icâb eden mühendisler ve makinistlerden mâadâ kâffe-i müstahdemînini teba-i Osmâniyeden intihâb edeceklerdir. Maamâfîh yerli mühendis ve makinistler malûmât ve şerâit-i mukteziyeyi ibrâz eyledikleri takdîrde açılan hizmetlerde onlardan da istihdâm eylemekte muhtâr bulunacaklardır.

18. Madde: Kâffe-i müstahdemîn fes giyecekler ve ahâlî ile temasta bulunanlar Türkçe konuşacaklardır.

19. Madde: İmtiyâz sâhiplerinin teşkîl edecekleri anonim şirketin ismi “Osmanlı Sinematograf ve Lantermajik ve Menâzır-ı Muhtelife İrâesi Şirketi” olacak ve merkezi İstanbul şehrinde bulunacaktır.

20. Madde: Mezkûr şirketin devâir-i devletle muhâberesinde lisân-ı resmî-i devlet olan Türkçe kullanılacak ve şirkete tealluk eden her bir deâvî mehâkim-i Osmâniyede rü’yet olunacaktır.

21. Madde: Şirketin icrâ-yı sanat eylemesi için muktezî olup memâlik-i ecnebiyeden celb edilecek mevâdd gümrük resminden müstesnâ bulunacaktır.

22. Madde: Şirketin icrâ-yı hüner için tesîs edeceği mebânî, emlâk ve akâr nizâmnâmesi vechile vergiye tâbi bulunacaktır ve çadır kuracağı vakıf ve mîrî arâzî için münâsip bir icâre alınacaktır.

23. Madde: Müddet-i imtiyâzın inkızâsında bütün âlât ü edevât ve emlâk meccânen hükümet-i seniyyeye terk olunacaktır.

24. Madde: Memâlik-i şâhânenin mebânî-i resmiye vü cesîme ve âsâr-ı atîka-i mekşûfesinin resimlerini çıkartıp gerek dâhilde ve gerek memâlik-i ecnebiyede satmak hakkı da sinematograf imtiyâzı sâhiplerine ihsân buyurulmuştur.

25. Madde: İşbu imtiyâzın ihsânı târîhinden evvel bilâd-ı şâhânenin çıkartılmış resimlerinin fürûhtu men olunmayacak ise de imtiyâz tarihinden sonra erbâb-ı ticâret tarafından bu yolda resim çıkarılması men edilecektir.

Maamafih, âsâr-ı atîka nizâmnâmesinde muharrer olduğu veçhile keşf edilen âsârın resmini çıkarmak husûsunda kâşif ve hafirlerin hukukuna riâyet kılınacaktır.

26. Madde: Müddet-i imtiyâzın hitâmında hükûmet-i seniyye usûl-i mezkûreyi yine bir imtiyâza rabt eylemek dilediği takdirde imtiyâz sahipleri işbu şerâitle imtiyaza mazhar buyurulmayacaklardır.

29 Zilhicce 1320 (29 Mart 1903)]

Çeviri: Ali Özuyar

kaynaklar ve ileri okuma:
* http://www.tsa.org.tr/yazi/yazidetay/14/ilk-sinema-nizamnamesi
* https://sadibey.com/2013/07/21/1903-sinematograf-imtiyazi/#.V77ykpiLRPY
* altyazı sinema sözlüğü