hicrî yılın beşinci ayıdır. rebîülâhirden sonra, cemâziyelâhirden önce gelir. türkçe’de cemâdilûlâ ve cemâdilâhire, daha yaygın olarak da cemâziyelevvel ve cemâziyelâhir şekillerinde kullanılan iki ayın arapça’daki asıl adları cumâdelûlâ (جمادى الأولى) ve cumâdelâhiredir (جمادى الآخرة). câhiliye döneminde diğer aylar gibi bu iki ayın da başka adları bulunduğu, bu isimlerin islâm’ın doğuşu sırasında kullanılmaya başlandığı nakledilmektedir (cevâd ali, viii, 454). ayrıca yılın beşinci ve altıncı ayları olmalarından dolayı cumâdelûlâya cumâdâ hamse, cumâdelâhireye cumâdâ sitte de denilmiştir. cumâdâ “soğuk” ve “kurak” anlamlarına gelir. söz konusu ayların isimleri değiştirildiği sırada şiddetli soğuk veya kuraklık hüküm sürdüğünden bu şekilde adlandırıldıkları rivayet edilir.

arapça’da bütün ay adları kelime olarak müzekker olduğu halde sadece bu iki ay müennestir. fakat bazı arap ülkelerinde halk ağzında bu ayların cumâdelevvel ve cumâdelâhir şeklinde müzekker olarak kullanıldığı görülmektedir. türkçe’deki kullanımın da bundan etkilendiğini söylemek mümkündür.

eskiden cemâziyelevvel câ (جا), cemâziyelâhir (ج) şeklinde kısaltılırdı. osmanlıca vesikalarda bu iki ayın kısaltması “cemâzeyn” (جماذين) olarak yapılır, ulûfe dağıtımında ise rebîülâhirle birlikte “recec” (رجج) veya “recâc” (رجاج) şeklinde ifade edilirdi.

cemâziyelevvel, türkçe’de “cemâziyelevvelini bilmek” deyimi içinde bir kimsenin kısmen lekeli olan ve herkesçe bilinmeyen geçmişinden kinâye olarak kullanılmaktadır.

islâm tarihinde cemâziyelevvel ve cemâziyelâhir ayları içinde birçok hadise cereyan etmiştir. meselâ hz. ali cemâziyelevvelin sekizinde doğmuş, cemel vak‘ası bu ayın on beşinde olmuştur. hz. ömer cemâziyelâhirin altısında halife olmuş, ca‘fer es-sâdık bu ayın altısında, hz. fâtıma ise yirmisinde dünyaya gelmişlerdir. araplar arasında cemâziyelâhirde pek çok olayın vuku bulduğunu ifade eden şöyle bir söz vardır: "hayret verici pek çok olay cumâdâ ile receb arasında meydana gelir."

kaynak: tdv islam ansiklopedisi