oznel ve tutarsiz tanimlamalari bir kenara birakalim, sizlere muhendis tanimi yapayim.

bir muhendis icin risk nedir sorusu, cogu zaman (insan hayatina paha bicmek gibi ahlaksiz bir tavir sergilemeden) yalnizca bir "kayip" olacagi ongorulerek (tekrar soyluyorum, insan hayati degil bu), cevaplanmasi icin baska terimlerin de iyi anlasilmasini gerektirir.

en basit haliyle ve ornek uzerinden anlatacagim. bu haliyle bile 3 tane tanimi bilmek lazim.

tanim 1: kirilganlik (fragility)
deprem oldugunda, depremin siddetine gore binanizin temelinin zarar gormesinin olasiliklarina kirilganlik diyoruz. mesela, deprem 5 birim sallarsa bina temelinin level 1: az zarar gormesi, level 2: orta zarar gormesi, level 3: cok zarar gormesi olasiliklarini buluruz. sonra ayni olasiliklari 6 birim sallarsa diye buluruz. 7 birim, 8 birim derken olasi deprem senaryolarini dusunerek tum olasiliklari buluruz. olusturdugumuz "sallanma siddeti" versus (her level icin) "zarar gorme olasiliklari"na kirilganlik denir.

tanim 2: afet (hazard)
afet de resmi bir tanimdir. bu icerikte afet, istenmeyen bir olayin senelik tekrarlanma olasiligini soyler. mesela 5 birim siddetindeki depremin belirli bir yerde 1 sene icinde en az 1 kere tekrarlanma olasiligi, oradaki depremin sikligina ve siddetinin iliskisine bakarak bulunabilir. hani televizyonlarda bilmem kac yilda olan deprem falan derler ya, buyuk istanbul depremi icin. hah, onun gibi; ama buyukluk degil, siddet. 5 birim sallanti icin olasilik, 6 birim icin, 7 birim icin derken tum siddetler icin olasilik bulduk. buna afet egrisi diyoruz.

tanim 3: zafiyet (vulnerability)
muhendislikte kirilganlik ve zafiyet farkli seylerdir. kirilganlik belli bir durumda belli hasarin olusma olasiligini soyler. zafiyet ise belli durumda belli bir "kaybin" olusma olasiligini soyler.

peki nedir bu kayip?

para.
zaman.
ama genelde para.

binanin temeline bir hasar gelmemis, ama camlari kirilmis mesela depremde. level 0: temel hasarsiz kayip.
binanin temeli birazcik hasar gormus, bir de uzerine para kaybi olmus: camlar kirilmis, duvarlarin sivasi dokulmus, iki uc tugla patlamis. level 1: az temel hasarli kayip.
binanin temeli baya hasar gormus, uzerine de esek gibi para kaybetmisiz cunku camlar inmis, duvarlarin buyuk kismi yikilmis, icerden cocuk baariyo, evde tup bitmis sen bana ne diyor biliyorsun...? anladiniz. level 3: cok temek hasarli kayip.

butun bu bilgileri sigorta sirketlerinden deprem sonrasinda aliyorsunuz (turkiye'de nah alirsiniz afedersiniz bu arada).

***
simdi gelelim bu tanimlari birlestirmeye.
ayni kirilganlik egrisindeki gibi, "sallanma siddeti" versus "beklenen senelik kayip" egrisi cizmeye calissaaaaaaak...

"beklenen senelik kayip" nedir bunu bulmak lazim. mesela kayip tanimimiz yalnizca para uzerine olsun.
bir yerde tum sallanma siddetlerinin 1 yil icinde tekrarlanma olasiligini biliyor muyuz? (tanim 2, check).
bir binanin herhangi bir siddette ne olasilikla hangi level "temel hasari" olacagini biliyor muyuz? (tanim 1, check).
her level "temel hasarinda" binanin kac para kaybettirecegini biliyor muyuz? (tanim 3, check).

"beklenen senelik kaybi" hesapliyoruz simdi. 3 tane integral ic ice, bok gibi bir matematik denklemi var bunun, yukardaki 3 check ettigim maddelerin basindan sonuna kadar tummmmm deprem senaryolari icin olasiliklari toplayip her olasilikta kac para kaybettigimizi carpiyoruz. cikan butun carpim degerleri sizin para kaybinizin dagilimini gosteriyor her bir sallanma siddetinde. bunun her bir sallanma siddetindeki ortalama degerinin toplamina da "beklenen senelik kayip diyoruz"

konya'da 5 katli bir binanin beklenen senelik kaybi, istanbul'daki ayni binaninkinden farkli cikiyor. neden? cunku tanim 2'leri farkli (ayni bina baska fiyata da satilir ama bunu bosverelim). istanbul'da afet olasiligi fazla. bu durumda beklenen senelik kaybi istanbul'da daha cok. deprem "riski"nin istanbul'da fazla olmasi, afetin istanbul'da daha yuksek olmasindan kaynaklaniyor.

***
hazirsaniz risk tanimi geliyor.

risk de, bu "ortalama" isini yapmayalim, daha komplike bakalim ve sorumuz soyle olsun demek:
istanbul'da 5 katli binamin senede 10,000 lira kaybettirme "olasiligi" nedir?

hah. bu olasilik degerine 10,000 lira riski denir.
soruyu 20,000 lira icin sorarsaniz da 20,000 lira riski denir.

simdi ayni diger tanimlardaki gibi tum paralar icin teeek teeeek olasilik hesaplarsaniz (geldi gene bir integral farkettiyseniz) bu olusan egriye de "risk egrisi" denir. yani risk, belli bir parayi 1 yil icinde kaybetme olasiliginizdir.

***
ozetle,

a sehrinde afet olasiligi coktur, deprem bolgesidir. ama ev fiyatlari cok ucuzdur.
b sehrinde a sehrine nazaran daha az afet yasanma olasiligi vardir. ama ev fiyatlari cok fena pahalidir.

a ve b sehrinde bulunan iki ayni binanin riski ayni olabiliyor bu durumda.

***
bunu bilmek ne isinize yarar?

ne biliyim, ogrenmeye gelmedik mi; alin size bilgi.