mihail bulgakov'un edebi şaheseri. şeytanın belirli dönemlerde dünyayı ziyaret etmesinin rusya ayağının nükteli kitabı. kitap için stalin eleştirisi dense de bununla sınırlı kalmayıp okuru roma imparatorluğu'na -ki roma tarihinin en tartışmalı, en civcivli dönemine- götürüyor. bu yüzden çetrefilli kurgusuyla çok farklı okumalar da yapılabiliyor. isa ile yahudi-hıristiyan geleneğine ait kısımlar, daha fazla olsaydı desem de tatmin edici ve ilginç. roma valisi'nin verdiği kararın katolik versiyonunu ele almış ve kitaptaki eleştirilerden katolik kilisesi ya da o dönemin özgür rus kilisesi de nasibini alıyor. katolik yorumda isa'nın ölüm hükmünden vali değil yahudi cemaati sorumludur. tarihsel isa spekülasyonlarından birini dönemin siyasi yaşamının metaforu olarak da okuyabiliyoruz yani.
kitabın ilk kısmında tanıştığımız berlioz'un başkanlık yaptığı massolit ve müdüründen sekreterine kadar herkesin ironik hallere düştüğü varyete tiyatrosu, rusya'nın edebiyat ve sanat kısaca entelektüel çevrelerinin bir portresi. özellikle massolit binası'nın son bölümde yanması müthiş sert bir ironiydi.
şeytanın usta ile hareket ettiği hatta yardım ettiği noktalarda metinlerarasılığın en iyi örneklerinden birini okuduğumu fark ettim. goethe ve marlowe'un şeytani kitabı gibi insan iradesinin eksik yanlarını değil ama büyülü gerçekçilikle şeytan figürünün bir nevi adalet dağıtmaya kalkmasına şahit oluyoruz. şeytanın iyilik yapması insanlardaki kötülüğe dokunuş elbette. tabi ki bu da şeytan ve yardımcılarına sempati beslememize neden oluyor. papini gibi tanrı sonsuz kudrete sahipse nihai gün şeytanı da affetmeli diyoruz. behemoth'un -favori karakterim- ''dostoyevski ölümsüzdür.'' cümlesiyle bu sempati zirveye ulaşıyor. hatta sympathy for the devil'ın ilham kaynağı olduğu söylenir.
kitapta bana eksik kimi zamansa fazlaca uzatılmış gelen kısımlar margarita'nın olaya dahil olduğu birkaç bölümdü. ama onun da cadıya dönüşmesini ve dönüşürken de müthiş bir güzelliğe sahip olmasını hıristiyanlıktaki cadı avının arkeolojik kaynaklarının göstergesi olduğunu düşünerek okudum. rus edebiyatının en eğlenceli kitaplarından biri kesinlikle.

''her şey acı bir sonla noktalanır: kısa bir süre önce dünyayı yönettiğini sanan kişi, kendini tahtadan bir kutunun içinde kaskatı kesilmiş bulur. çevresi de, başka bir şey yapılamayacağını düşünüp onu yakar, kül eder.''