din medeniyetten eski değildir. antropoloji bunu kanıtlıyor. insanın ataları kitabında görülebilir. ilk taş aletler ve mağara resimleri vardır. mağara resimleri hakkında çok az kitap var. ama o dönem insanların yazıya geçmediğini ve mağara resimlerini sanatsal-ritüel bir hareketle yaptıklarını biliyoruz. mağara resimlerinin yüzeyi araştırıldı ve o katmanlarda ilginç kimyasallar bulundu. gölgelendirmeleri ve renk seçimleriyle ilkel toplulukların sanatsal zevkini görürüz. o mağara resimlerinde bazı insan figürlerinin elleri ve ayakları keçi gibi hayvanların ayaklarıyla gösterilir. o büyüsel bir göstergedir. tam anlamı çözülemedi ama adem ile ilgisi yok. darwin evrim tezini sunar. arkeologlar ve antropologlar kültürel evrimi sundu. epey çok örneğiyle. o yüzden medeniyet yazıyla başlamamıştır. yazı ile tarih başlamıştır. yazı öncesine karanlık dönem gibi adlar verilir ama medeniyet var. hem de gayet gelişkin. sümerlerin yazıyı bulma süreci bir anda olmadı, kültürel evrimle oldu. medeniyet yazıyla başlıyoru ya bir ilkokul çocuğu der ya da cahil der.

ziggurat adı üstünde bir tapınak. insanlar tapınak yapıyorsa sanıyorum ki daha öncesinde yerleşik yaşama geçmiştir. sümer kentleri arkeolojik kalıntılara göre zigguratlardan önce kuruluyor. çok primitif yapıda evleri var. siyasal yapılanma -ki kendisi medeniyetle baya ilgilidir- gelişince şehrin etrafına sur yapılıyor. surlardan epey sonra zigguratlar kurulur. zigguratlar kurulunca insanlar medeni bir şekilde bir araya gelmiyor, aksine insanların medeni istekleri olduğu için zigguratlar yapılıyor. sapla samanı ayırmak gerek.

şiddetin daha eski olduğunu çok rahat öğrenebiliriz. işkencenin tarihi diye tarihsel verileri kullanan iki kitap var. bu kitaplarda şiddetin cezalandırma ya da gazap olarak ele alınışı, kitlesel şiddet gibi birçok başlığı anlatılır. inka medeniyetinin binlerce kafatasından oluşan katakompa benzer yapısı var. yamyamlar ve krallar’da antropolog marvin harris piramitlerde nasıl insan kurban ettiklerini, bunun onlar için anlamını tartışır.

çeşitli peygamberlere işkence yapıldığı anlatılır. inanan biri için anlamlı kıssalar. isa’nın çarmıha gerilmesi epey yakın tarihli. roma medeniyetiyle alakalı çok fazla bilgimiz varken neden isa’nın çarmıhıyla ilgili belge yok? bu konuda apostolik babaların kitaplarını okudum. tefekkür, iman dışında bir şey anlatmıyorlar. çarmıhın o dönemde bile kalıntısı yok çünkü. isa yunan düşüncesi ve mithras diniyle karıştırılarak ortaya çıkarılan bir mit olduğu için. pavlus güzel bir oyun çevirdi helal olsun demekten başka çare yok. bu konu hakkında çok fazla çalışma var. inanan biri için dine saldırı gibi görülebilir ama arkeolojik kanıtlara da karşı çıkamaz aklı selim insanlar.