2001; a space odyssey - stanley kubrick

a space odyssey zamanının en ileri görüşlü betimlerinden. her ne kadar tariflediği teknoloji ve yaşam öngörüsü 60 yıl sonra hala günün bir düzey ötesini resmetse de yavaş yavaş füturistik niteliğini yitirmek üzere.

buna rağmen eskimeyişliğinin ardındaki sır kubrick'in uygarlık tarihinin kolektif bilincindeki belgeselvari içeriği bilim kurgu hikaye maskesiyle sunmuş olmasında saklı.

ilk üç dakika, tümüyle siyah fona 1961 györgy ligeti yapımı Atmosphères adlı orkestra eşlik eder. müzikteki mekanikliğin yanı sıra ritm, inişler ve çıkışlar büyük patlamadan güneş sistemimizin oluşumuna kadar geçen süreçteki kütle çekimsel etkileşimin ve evrene yayılan dalgaların odyogerçekçi yansımasıdır. bu karanlık süreç, henüz tohumları atılmamış bilinen tek akıllı yaşam formunun penceresinden koca bir hiçliktir.

wikipedi'den alıntıladığım şu paragraf, müzik ile süreç arasındaki bağı anlamaya yardımcı oluyor. birebir türkçeleştirmeye dilim yetmedi:

!---- alıntı ----!
Atmosphères is a piece for full orchestra, composed by György Ligeti in 1961. It is noted for eschewing conventional melody and metre in favor of dense sound textures. After Apparitions, it was the second piece Ligeti wrote to exploit what he called a "micropolyphonic" texture. It gained further exposure after being used in Stanley Kubrick's film 2001: A Space Odyssey.
!---- alıntı ----!

3. dakikada beliren mgm studios'un aslanlı logosu ^:yapımcının filmin işleyişine müdahalesi bu noktada başlıyor.^ ile ilk organizmanın doğuşu ve takip eden bir buçuk dakikalık planda resmedilen ay tutulması* ile ay / dünya / güneş üçlüsünün aynı aksta görünmesiyle karmaşık formların oluşum sürecine ve sebep olduğu coğrafi değişimlere tanıklık ediyoruz.

« * ay tutulmaları veya daha genel bir deyişle gök cisimlerinin nadir birlikteliklerinde ortaya çıkan manyetik değişikliğin ilk aminoasitlerin rastgele manalı karmaşık bir araya gelişlerinde etken rol oynamış olabileceğine dair çeşitli teoriler var. bu sahnenin ardındaki anlam, kubrick'in benzer teorilere atfı olabilir. olmayabilir de. "neden ay tutulması?" sorusuna başka yanıt veremedim :) »

sahneye Richard Strauss’un Also Sprach Zarathustra (böyle buyurdu zerdüş) adlı eseri eşlik eder. film boyunca, bu dahil diğer tüm kırılma anlarında aynı melodiyi duyacağız!

müzik eserinin ayak izlerini takip ettiğimizde yolumuz nietzsche'nin böyle buyurdu zerdüşt adlı kitabına çıkıyor. filmin vermek istediği mesaj bu kitapta yatıyor. nietzsche, kitapta iki kavramı öne sürer: üstinsan ve bengi dönüş.

!---- alıntı ----!
İnsanı, hayvan ile Üstinsan arasında gerili bir ip olarak tanımlayan Zerdüşt, kişinin sürekli olarak “Üstinsan” a doğru kendisini aşması gerektiğini söyler. Fakat kişinin kendisini aşması için, ilk önce insanın aşılması gereken bir şey olduğunu kabul etmesi gerekir. Başka bir deyişle yükselmek için, önce alçakta olduğunu kabul etmesi gerekir. Bu nedenle ‘insan’ kavramını alçaltarak, sadece ‘Üstinsan’a giden bir köprü’ olduğunu savunur. Üstinsan’ın var olma sebebi ise; insanın kendisini aşmasının, farkına varmasının gereğidir.
!---- alıntı ----!

kubrick'in üstinsan ve bengi dönüş sorgulamalarını, ilk formdan uzay çocuğuna davranışların tekerrüründe ve süper bilgisayar hal 9000 ile mürettebat arasında gelişen spontane diyaloglarda bulabiliyoruz.

149 dakikalık koca filmin 4.5 dakikasının üzerine bu kadar durmamın sebebi sinemanın gücünü dahiyane kullanan kubrick'in titizliğine vurgu yapmak istemem... referans aldığı bilimsel altlık bulanıklaştıkça anlatım biçimini soyutlaştırıyor, sembolikleştiriyor. bununla birlikte görüntüdeki her bir piksele, müzikteki her bir notaya rol biçerek evrenin 13,5 milyar yıllık geçmişinin ardındaki teknik işleyişi 4 buçuk dakikaya indirgeyerek kronolojik tutarlılıkla seyirciye aktarıyor.

film, 4 buçuk dakikalık görkemli girişin ardından episodik bir anlatımla devam eder. buradan sonrası ise çok daha uzun soluklu bir okuma gerektiriyor. cesaret edebilirsem devam etmek isterim...

üzerine yoğunlaşılabilecek kavramlardan bazıları şunlar:

- yapımcının filme etkisi

« episodik anlatım tercihinde, prodüksiyona ciddi bütçe ayıran yapımcının parmağı bulunuyor. kubrick'in alışagelmişin dışında ve sembolik anlatımının gişeyi zorlayacağı kaygısıyla, idrak kolaylaştırıcı temel bilgilendirmelerin eşlik ettiği teneffüsler oluşturulmuş. »

- olay anlatımını benimsemiş hollywood sineması ile politik eleştiriye merak salmış avrupa sinemasının filme etkisi. bu noktada sinema tarihine dalmak gerekiyor
- ilk tapınma
- bengü dönüş çatısı altında ilk basit aletler vs modern teknolojiler
- üstinsan çatısı altında akıllı yaşam formu vs yapay zeka
- atmosfer ve uzay kıyafeti gibi fanusların ardındaki evrende hükümsüz ve savunmasız oluşumuz
- kapital, tek başlı, şirketleşmiş modellerin yıldızlararası, galaksilerarası, evrenlerarası düzleme taşınımı, yeni / olası düzenlere yansımaları ve hükmü
- kendi halinde evrenin vahşi huzuru

sinema tarihinin en iyi filmidir. abartabileceğimiz bir nokta olsaydı keşke. insanın sonsuz potansiyelinin iğrenç temeli (korkaklık ve aç gözlülük) ve teknik kabiliyetinin yarattığı tehlike. bize zaman üzerinde hakimiyet kuran bir varlığı tek sahnede söze gerek kalmadan anlatması apayrı bir yetenek. uzayda yürüyemeyen, tuvalet ihtiyacını kılavuz olmadan gideremeyen ama kendini evrenin sahibi sanan insanı anlatmış. o uzaydaki sahnelerde güçsüzlüğümüzü gördükçe nefsimizi kesmiştir.
abartmıyorum ben sinema tarihinin (hala) en başarılı filmidir.

kendime bir film çizelgesi oluşturmuştum. piyanist, schindler'in listesi, ivan'ın çocukluğu, iwo jima'ya mektuplar, vb filmler listemi oluşturuyordu. filmleri incelerken 2001: a space odyssey adlı film sürekli dikkatimi çekmesine rağmen izlemeye korkuyordum. stanley kubrick'i biraz biliyordum. korkum bu durumdandı sanırım. neyse filmi izleyecek cesareti bulduğumda direkt filmi izleyebileceğim bir yere koştum. film bittiğinde ise içimde garip hisler oluştu. bu duyguları tercüme edemesem de filmin benim üzerimdeki etkisi şöyleydi;

sevdiğiniz bir yiyecek olur. bu yemeği yapılabilecek en güzel halinde yemek istersiniz. ama ne yapılması kolaydır ne de sindirilmesi. sadece bir kere yiyebileceğiniz lezzetlerden olur. yedikten sonra daha da yemek istersiniz ama ortada güzel ya da etkileyici bir yemek bulunmamaktadır. onlara kalırsınız. yemekleri yersiniz fakat aklınızda o eşsiz yemek kalır. yemeğin tadını da alamazsınız zevkini de.

tanım edecek olursak güzel olduğu kadar mistik bir filmdir. insanları sessiz sahneleriyle sıkabilir fakat o sessizliği yakalamak zorundadır.

Teorik fizikçi michio kaku nun şurada uygarlık tiplerini açıklarken bahsettiğine göre-bazi cümleleri olduğu gibi kendisinden alıyorum-:
stanley kubrickin film başında bilim adamlariyla yaptığı "bir uygarlik evrene nasil yayilir" konulu 5 dakikalik bir röportaj sekansı var imiş. Sanırsam film bu röportajlar ile başlarsa tüm büyüsünün kaçacak olmasından dolayı kubrick bu ilk 5 dakikalık sekansı filmden çıkarmıştır ve film birden mistik bir hal almıştır.

Nitekim kubrick gayet güzel bir iş çıkarmıştır filmde. İzlenmesi gerekendir.