bilinen en eski "tiyatro oyunu" (m.ö. 2000)

eski mısır şehri abydos'ta her yıl koiak ayında yapılan festivalde sahneleniyordu.

osiris efsanesi: yeryüzü tanrısı geb ile gökyüzü tanrısı nut'un dört çocuğu vardır; osiris, isis, set ve neftis. en büyük oğulları osiris, hakkı olan mısır tahtındadır ve kız kardeşi isis ile evlidir. bir oğulları vardır: horus. kıskanç kardeşi set, etiyopya kraliçesi ve 72 suç ortağıyla komplo düzenler ve osiris'i bir tabuta koyarak nehre atarlar. iris, onu arar ve fenike kıyısındaki byblos'ta bir bir ağacın gövdesine gömülü halde bulur. set, osiris’in cesedinin bulunduğunu duyunca kardeşinin bedenini 14 parçaya bölüp mısır’ın çeşitli yerlerine saklar. isis bu parçaları bulup doğru bir şekilde bir araya getirir ve hayat nefesi üfleyerek yeniden dirilmesini sağlar.

tutku oyunu: osiris'in erkek kardeşi set tarafından öldürüldüğü ve kız kardeşi-eşi isis'in onu nasıl yeniden hayata döndürmeyi başardığı efsanesine dayanıyordu. abydos'ta tutulmalarının nedeni, buranın osiris'in cesedinin nil'de boğulduktan sonra kıyıya sürüklendiği geleneksel yer olmasıydı. osiris, isis ve neftis'i anmak için birçok ritüel ve festival yapılır, iki kadın, ölen kardeşleri osiris için yas tutmak için tanrıça isis ve neftis rollerini üstlenirdi. festival osiris'in dirilişiyle ilgili bir arınma, ziyafet ve anıt inşası sahnesiyle sona ererdi. bu gün aynı zamanda mısırlıların yıl için yeni mahsuller ekmeye başladıkları yeni tarım mevsiminin de başlangıcı olurdu. bu olayın kanıtı, orta krallık döneminde iii. sesostris’in krallığı süresince m.ö. on dokuzuncu yüzyıl dolaylarında üst düzey bir saray görevlisi olan ikhernofret (mystagogue) tarafından dikilmiş ikhernofret dikilitaşı'nda bulunur; ancak olay muhtemelen dikilitaşın adanmasından önce ve sonra yüzyıllar boyunca sahnelendi.

bu dramayı yunanlı tarihçiler herodotos (m.ö.484-425) ve plutarkhos (m.s.46-m.s. 120) kaydetmişlerdir. cesedinin set ve yardımcıları tarafından nasıl parçalandığı hikayesi, plutarkhos'tan önce kaydedilmemiş olan efsaneye sonradan eklenen bir hikayedir. bugün teatral olarak kabul edilen birçok unsuru sergilediği söyleniyor.

kesin prosedürler büyük ölçüde bilinmemekle birlikte, tapınak içinde rahipler tarafından gerçekleştirilen tenha, kutsal ritüellerle birlikte insanlar arasında büyük kutlamalar olduğuna inanılmaktadır. bununla birlikte, bu ayinlerin bir kısmı halka açıktı ve tapınaktan çıkan alaylara halk kitleleri katıldı. osiris kültü'nün yaygın popülaritesinin belki de en önemli nedeni, hem halktan hem de kraldan herkese sonsuz yaşam vaadiydi.

ilk gün – wepwawet alayı:
wepwawet alayı geçit töreninin yolunu açar. osiris'in düşmanları sahte bir savaşta yere serilir. görünüşe göre "set'in takipçileri" tarafından bir saldırı düzenlendi, bu saldırı ya rahipler ya da "osiris'in takipçileri" olarak hareket eden hacılar tarafından ya da belki her ikisi tarafından bastırılacaktı. muhtemelen hem tapınak avlularında hem de dışarıda, köy sokaklarında oynanmıştır. bu, "horus ve set'in mücadelesi"ni anmanın bir yolu olabilirdi.

ikinci gün – büyük osiris geçidi
merhum osiris, 'neshmet' adı verilen bir ağaç kabuğu üzerinde taşınarak tapınağından mezarına götürülür. alay, çevredeki mezarlık alanlarından mezara doğru ilerler (osireion'a varmadan önce çölde bir tur atıyorlar). isis ve neftis'in ağıtları, bu üç gün boyunca tanrıçaları taklit eden kadınlar tarafından gerçekleştirilir. bu ağıtlar, gecenin belirli saatlerinde kadınlar tarafından okunan/söylenen bir ilahiler döngüsüdür. yerde oturan, her biri bir vazo ve bir adak somunu tutan iki kadın tasviri vardır.

üçüncü gün - osiris'in yası tutulur ve toprağın düşmanları yok edilir
yas ve ağlamalar devam etti. aynı zamanda, muhtemelen apep ve set'i simgeleyen bir yılan ve bir eşeğin yok edildiği ve böylece ülkeyi tehlikelerden koruduğu tenha ritüeller vardı. bu hayvanların bir gerçek olarak mı sunulduğu, yoksa sadece heykellerinin mi olduğu belli değildi.

dördüncü gün – gece nöbeti
gece nöbeti sırasında osiris heykelinin önünde dualar ve okunuşlar yapıldı. canlandırmada rahipler ve rahibeler rol aldı ve gerçek cenaze törenleri de yapıldı. aynı olaylar, tenha tapınak salonlarında ve köyün sokaklarında eşzamanlı olarak gerçekleşti. muhtemelen yapabilen her köylü ve bu vesileyle oraya seyahat eden ziyaretçiler ve hacılar katıldı.

beşinci gün – osiris yeniden doğdu
tanrı şafakta yeniden doğdu ve ma'at'ın tacıyla taçlandı. neshmet kabuğundaki osiris heykeli zaferle tapınağına geri getirildi, ardından sevinçli kitleler izledi. tanrının evine arınması ve yeniden yerleştirilmesi izledi ve ayinler sonuçlanmadan önce 'djed sütununun yükselişi' ritüeli gerçekleşti. ancak bu son kısım halka açık değildi.

festival sona erdiğinde, hacılar genellikle tanrıya kurumuş alüvyon, küçük bir heykelcik, hatta bir türbe veya zenginler ya da krallarsa bütün bir tapınak gibi bir şey sunarlardı. pek çok hacı, kendileri 'batıya gittikten' sonra da gizemlere tanık olabilmek için araziye veya tapınağın dış bölgelerine steller diktiler.

ikhernofret dikilitaşı'nda anlatılan olay, tiyatronun kökeni ve tarihine ilişkin anlatılarda belirsiz olsa da önemli bir yere sahiptir. üç popüler tiyatro tarihi ders kitabından olayla ilgili açıklamalar varmış:

oscar g. brockett ve franklin j. hildy'nin yazdığı tiyatro tarihi'nin onuncu baskısı, olayı bir tutku oyunu olarak adlandırmanın “onu kasıtlı olarak orta çağ'ın avrupa dini dramasıyla ilişkilendirdiğini” belirtiyor, ancak bilim adamlarının, bunun bir halk gösterisine mi yoksa bir kraliyet cenazesine mi daha çok benzediği konusunda bölündüklerine dikkat çekiyor. sonuç olarak, ders kitabı “anlaşmazlığı çözmek için yeterli bilgi şu anda mevcut değil, ancak görünüşe göre herkes bir tür performatif olayın gerçekleştiği konusunda hemfikir” diyor.

edwin wilson ve alvin goldfarb'ın yazdığı yaşayan tiyatro'nun altıncı baskısı, ikhernofret dikilitaşı'nın dini yönlerine saygı göstererek bu olayı abydos ritüeli olarak adlandırıyor, ancak şunu belirtiyor: "bu anlatımdan açıkça görülüyor ki törenin belirgin teatral unsurları vardı: insanlar hikayedeki karakterlerin rollerini oynadılar ve osiris'in hayatından bölümleri canlandırdılar."

son olarak, phillip zarrilli, bruce mcconachie, gary jay williams ve carol fischer sorgenfrei'nin yazdığı tiyatro tarihleri'nin ilk baskısı, "bu yarı dramatik anma töreni hakkında bizim bildiğimiz çok az şeyin tek bir stel üzerine yazılan bilgiler olduğunu" kabul ediyor ancak ikhernofret'e hem törenlerin gözetmeni hem de rolü oynayan bir katılımcı/oyuncu diyerek performans kredisi sunuyor...

kaynak: wikipedia, project muse, ancientworlds.net, ancientegyptianfacts.com