Kimdir?
nâzım hikmet ran (15 ocak 1902 – 3 haziran 1963). daha çok nâzım hikmet olarak bilinen türk şair, oyun yazarı, romancı. siyasi inançları yüzünden defalarca tutuklanmış ve yetişkin yaşamının büyük bölümünü hapiste ya da sürgünde geçirmiştir. şiirleri elliden fazla dile çevrilmiş ve eserleri birçok ödül almıştır.
şiirleri yasaklanan ve yaşamı boyunca yazdıkları yüzünden 11 ayrı davadan yargılanan nâzım hikmet, istanbul, ankara, çankırı ve bursa cezaevlerinde 12 yılı aşkın süre yattı. 1951 yılında türkiye vatandaşlığından çıkarıldı. 5 ocak 2009 tarihli bakanlar kurulu kararı ile yeniden türkiye vatandaşlığına alındı. mezarı moskova'da bulunmaktadır.
yaşamı
20 kasım 1901'de selanik'te doğdu. nüfus kaydı 15 ocak 1902 olarak geçer. ilk şiiri feryad-ı vatanı 3 temmuz 1913'te yazdı. aynı yıl mekteb-i sultani'nde ortaokula başladı. 1917'de heybeliada bahriye mektebine girdi, fakat sağlık sorunları nedeniyle bahriyeden ayrıldı. bu sırada hamidiye kruvazörü'nde güverte subayıydı.
nâzım hikmet, 1920'de arkadaşı vâlâ nureddin ile milli mücadele'ye katılmak üzere ailesinden habersiz anadolu'ya geçti, bolu'da öğretmenlik yaptı. daha sonra batum üzerinden moskova'ya giderek doğu emekçileri komünist üniversitesi’nde siyasal bilimler ve iktisat okudu. 1921'de gittiği moskova’da devrimin ilk yıllarına tanık oldu vekomünizm ile tanıştı. 1924'te moskova'da yayınlanan ilk şiir kitabı 28 kanunisani sahnelendi. o yıl türkiye'ye dönerek aydınlık dergisinde çalışmaya başladı, ancak dergide yayınlanan şiir ve yazılarından dolayı on beş yıl hapsi istenince tekrar sovyetler birliği'ne gitti. 1928’de af kanunundan yararlandı ve türkiye'ye döndü. bu defa resimli ay dergisinde çalışmaya başladı. 1938'de yirmi sekiz yıl hapis cezasına çarptırıldı. 12 sene süren tutukluluktan sonra askere alınacağı ve öldürüleceği endişesiyle 1950 yılında stalin yönetimindeki sovyetler birliği'ne giden nâzım, 25 temmuz 1951 tarihinde bakanlar kurulunca türkiye vatandaşlığından çıkarılmasının ardından, büyük dedesi mustafa celaleddin paşa (konstantin borzecki)'nın memleketi olan polonya'nın vatandaşlığına geçerek borzecki soyadını aldı. 3 haziran 1963 tarihinde ise, nâzım hikmet geçirdiği bir kalp krizi neticesinde hayata gözlerini yumdu.
ailesi
babası, matbuat umum müdürlüğü ve hamburg konsolosluğu yapmış olan hikmet bey, annesi ayşe celile hanım'dır. celile hanım piyano çalan, resim yapan, fransızca bilen bir kadındır. celile hanım, bir dilci ve eğitimci de olan hasan enver paşa'nın kızıdır. hasan enver paşa, polonya'dan 1848 ayaklanmaları sırasında osmanlı imparatorluğu'na göç eden ve osmanlı vatandaşı olunca mustafa celalettin paşa adını alan konstantin borzecki'dir (lehçe: konstanty borzęcki, d. 1826 - ö. 1876) oğludur. mustafa celaleddin paşa osmanlı ordusu'nda subay olarak görev yapmış ve türk tarihi üzerine önemli bir eser olan "les turcs anciens et modernes" (eski ve yeni türkler) kitabını yazmıştır. celile hanım'ın annesi ise alman kökenli osmanlı generali mehmet ali paşa'nın yani ludwig karl friedrich detroit'in kızı olan leyla hanım'dır. celile hanım'ın kız kardeşi münevver hanım, şair oktay rifat'ın annesidir.
babası hikmet bey, selanik'te, hariciye nezareti'nde (dışişleri bakanlığı) çalışan bir memurdur. diyarbakır, halep, konya ve sivas valilikleri yapmış olan nazım paşa'nın oğludur. mevlevi tarikatından olan nazım paşa aynı zamanda bir özgürlükçüdür. kendisi selanik'in son valisidir. hikmet bey henüz nazım'ın çocukluğunda memuriyetten ayrılır ve ailece halep'e, nazım'ın dedesinin yanına giderler. orada yeni bir iş ve hayat kurmaya çalışırlar. başarısız olunca istanbul'a gelirler. hikmet bey'in istanbul'daki iş kurma denemeleri de iflasla neticelenir ve hiç hoşlanmadığı memuriyet hayatına geri döner. fransızca bildiği için yeniden hariciye'ye atanır.
üslubu ve başarıları
ilk şiirlerini hece ölçüsü ile yazmaya başladı ancak içerik bakımından diğer hececilerden farklıydı. şiirsel gelişimi arttıkça hece ölçüsü ile yetinmemeye ve şiiri için yeni formlar aramaya başladı.sovyetler birliği'nde yaşadığı ilk yıllar olan 1922 ile 1925 arası bu arayış doruğa çıktı. hem içerik hem de biçim bakımından dönemindeki şairlerden farklıydı. hece ölçüsünden ayrılarak türkçenin vokal özellikleri ile ahenk oluşturan serbest ölçüyü benimsedi. mayakovski ve fütürizm taraftarı genç sovyet şairlerinden esinlendi.
şiirlerinden birçoğu fuat saka, volkan konak, grup yorum, ezginin günlüğü, zülfü livaneli gibi sanatçılar tarafından bestelendi. ünol büyükgönenç tarafından özgün bir şekilde yorumlanmış olan küçük bir kısmı ise 1979'da "güzel günler göreceğiz" ismiyle kaset olarak çıktı. birkaç şiiri ise yunan besteci manos loïzos tarafından bestelendi. ayrıca bazı şiirleri yeni türkü'nün eski üyesi selim atakan ve cem karaca(çok yorgunum) tarafından bestelenmiştir. ayrıca fuat saka'nın da biri demir gökgöl ile olmak üzere iki adet nâzım hikmet şiirlerinin bestelendiği şarkıları ıçeren albümü vardır.
unesco nun ilan ettiği 2002 nazım hikmet yılı için besteci suat özönder " şarkilarda nazim hikmet" adlı bir album hazırladı. türkiye cumhuriyeti kültür bakanlığının katkılarıyla, yeni dünya plak şirketi tarafından hayata geçirildi.
davaları ve sürgün
1925 yılından başlamak üzere şiirleri ve yazıları yüzünden birçok kere yargılandı. 1938 yılında orduyu ayaklanmaya kışkırtmaya çalıştığı gerekçesiyle 28 yıl 4 ay hapis cezasına çarptırıldı. istanbul, ankara, çankırı ve bursa cezaevlerinde 12 yılı aşkın kaldı. bursa cezaevinde kaldığı yılları anlatan mavi gözlü dev adlı film 2007 yılında vizyona girmiştir. 1950 yılında bir af yasasıyla salıverildi. ancak sürekli izlendiği ve çürüğe ayrıldığı halde 48 yaşında yeniden askerlik yapmaya çağrılması ve öldürüleceği yolundaki duyumlar üzerine yurtdışına kaçtı. 17 haziran 1951 tarihinde bakanlar kurulu tarafından türkiye vatandaşlığından çıkarılmasına karar verildi. sovyetler birliği'nde moskova yakınlarındaki yazarlar köyünde ve daha sonra da, eşi vera tulyakova (hikmet)ile moskova'da yaşadı. memleket dışında geçirdiği yıllarda bulgaristan, macaristan, fransa, küba, mısır gibi dünya memleketlerini dolaştı, buralarda konferanslar düzenledi, savaş ve emperyalizm karşıtı eylemlere katıldı, radyo programları yaptı. budapeşte radyosu ve bizim radyo bunlardan bazılarıdır. bu konuşmaların bir kısmı bugüne ulaşmıştır.
davaları
1925 ankara istiklal mahkemesi davası
1927-1928 istanbul ağır ceza mahkemesi davası
1928 rize ağır ceza mahkemesi davası
1928 ankara ağır ceza mahkemesi davası
1931 istanbul ikinci asliye ceza mahkemesi davası
1933 istanbul ağır ceza mahkemesi davası
1933 istanbul üçüncü asliye ceza mahkemesi davası
1933-1934 bursa ağır ceza mahkemesi davası
1936-1937 istanbul ağır ceza mahkemesi davası
1938 harp okulu komutanlığı askeri mahkemesi davası
1938 donanma komutanlığı askeri mahkemesi davası
ölümü ve sonrası
3 haziran 1963 sabahı saat 06:30'da gazetesini almak üzere 2. kattaki dairesinden apartman kapısına yürümüş ve tam gazetesine uzanırken geçirdiği kalp krizi sonucunda ölmüştür. ölümü üzerine sovyet yazarlar birliği salonunda yapılan törene yerli yabancı yüzlerce sanatçı iştirak etmiş ve tören siyah beyaz olarak kaydedilmiştir. ünlü novo-deviçye mezarlığı'nda (новодевичье кладбище) gömülüdür. mezar taşı siyah bir granitten olup meşhur şiirlerinden biri olan rüzgâra karşı yürüyen adam figürü taş üzerinde ebedileştirilmiştir.
şair nâzım hikmet'in 2008 yılının ilk günlerinde, eşi piraye'nin torunu kerem bengü tarafından, piraye'nin evrakları arasında, “dört güvercin” adında bir şiiri ve 3 adet tamamlanmamış roman taslağı bulundu.
yeniden türk vatandaşlığına alınması
2006 yılında bakanlar kurulunun türk vatandaşlığından çıkarılmalar ile ilgili yeni bir düzenleme yapması durumu belirdi. yıllardır tartışılmakta olan nâzım hikmet'in türk vatandaşlığına yeniden kabul edilmesi yolu açılmış gibi gözükmesine rağmen bakanlar kurulu bu maddenin sadece yaşamakta olanlar için düzenlendiğini ve nâzım hikmet'i kapsamadığını öne sürerek bu öneriyi reddetti. dönemin içişleri bakanı abdülkadir aksu, içişleri komisyonu'nda"tasarıda, şahsa bağlı hak olduğu için bizzat müracaat etmesi gerekir. arkadaşlarım da olumlu şeyler belirttiler, komisyonda görüşülür, bir karar verilir"dedi.
2009 yılının 5 ocak günü "nâzım hikmet ran'ın türkiye cumhuriyeti vatandaşlığından çıkartılmasına ilişkin bakanlar kurulu kararının yürürlükte kaldırılmasına ilişkin önerge" bakanlar kurulu'nda imzaya açıldı.
nâzım hikmet ran'a yeniden türkiye cumhuriyeti vatandaşlığının iade edilmesine ilişkin bir kararname hazırladıklarını ve bu teklifin imzaya açıldığını ifade eden hükümet sözcüsü cemil çiçek yaptığı açıklamada, 1951 yılında vatandaşlıktan çıkartılan nâzım hikmet ran'ın yeniden türk vatandaşı olmasına ilişkin önerinin bakanlar kurulu'nca oylanarak kabul edildiğini söyledi.
bakanlar kurulu'nun 05.01.2009 tarihinde aldığı bu karar, 10.01.2009 tarihinde resmi gazete'de yayınlandı ve nâzım hikmet ran, 58 yıl sonra yeniden türk vatandaşı oldu.
-
1902'de doğdum
dogdugum şehre dönmedim bir daha , geriye dönmeyi sevmem
üç yasimda halep'te paşa torunlugu ettim
on dokuzumda moskova'da komünist üniversite öğrenciliği
kırk dokuzumda yine moskova'da tseka-parti kopukluğu
ve on dordumden beri şairlik ederim
kimi insan otların , kimi insan balıkların çeşidini bilir
ben ayrılıkların
kimi insan ezbere sayar yıldızların adını
ben hasretlerin
hapislerde de yattım büyük otellerde de açlık çektim açlık grevi de içinde ve tatmadigim yemek yok gibidir
otuzumda asilmami istediler , kırk sekizimde barış madalyasinin bana verilmesini
verdiler de
otuz altımda yarım yılda geçtim dört metre kare betonu
elli dokuzumda ön sekiz saat uctum prag'dan havana'ya
lenin'i görmedim nöbet tuttum tabutunun başında 924'te
961'de ziyaret ettiğim anitkabri kitaplarıdır
partiden koparmaya yeltendiler beni sokmedi
yıkılan putların altında da ezilmedim
951'de bir denizde genç bir arkadaşla yürüdüm üzerine ölümün
52'de çatlak bir yurekle bekledim 4 ay ölümü
sevdiğim kadınları deli gibi kiskandim
su kadar haset etmedim şarloya bile
aldattim kadınlarımi
konuşmadım arkasından dostlarimin
içtim ama akşamcı olmadım
hep alnimin teriyle kazandım paramı ne mutlu bana
başkasının yerine utandım yalan söyledim
yalan söyledim başkasını uzmemek için
ama durup dururken de yalan söyledim
bindim trene , ucaga , otomobile çoğunluk binemiyor
operaya gittim çoğunluk gidemiyor
adını bile duymamış operanin
çoğunluğun gittiği kimi yere de ben gitmedim 21'imden beri
camiye , kiliseye , havrağa , tapınağa , büyücüye
ama kahve falina baktirdigim oldu
yazilarim otuz kirk dil ile basilir , turkiye'de türkçemle yasak
kansere yakalanmadim daha
yakalanmam da şart değil
başbakan olacağım falan da yok
meraklısı da değilim bu işin
bir de harbe gitmedim
sığınaklara da inmedim gece yarilari
yollara da dusmedim pike yapan uçakların altında
ama sevdalandim altmisima yakın
sözün kısası yoldaşlar
bugün berlinde kederden gebermekte olsam da
insanca yaşadım diyebilirim
ve daha ne kadar yaşarım
başımdan neler gecer
kim bilir -
"şair sürgün yediği zamanlarda kendisini tanzanyaya götüren uçak anadolunun üzerinden geçmektedir.nazım, sekiz bin metre yükseklikten, bulutlar arasında bir görünüp bir kaybolan memleket toprağına bakmaktadır.şubattır aylardan.
anadoluda kara kışın hüküm sürdüğünü gördükçe yüreği titrer şairin."
başını bir an ayırır pencereden.arkadaşları yüzünün göz yaşlarıyla ıslandığını görürler.nazım hikmet dudaklarından şu kelimler döküldükten sonra tekrar başını dayar cama: "şu an, bu uçağın düşmesini istiyorum."
sunay akın yazmıştı geçenlerde bunu.
yıllarca vatan haini ilan ettikleri adam kadar sevebilseydik keşke memleketimizi. -
niye ölüyor bazı şairler dedirten mavi gözlü adam.
(bkz: haziranda ölmek zor) -
piraye'yle olan aşk öyküsü kadar annesi celile hanım ile hocası yahya kemal beyatlı'nın aşk öyküsü de ilgi çekicidir. -
nazim'in masallarin masali siiri fazil say tarafindan ''dört şarkı op 37'' eserinde bestelenmis ve dunya promiyeri piyanist elif sahin tarafindan 2011 yilinda yapilmistir. -
"hani derler ya sensiz yaşayamam diye.
ben onlardan değilim.
ben,
sensiz de yaşarım.
ama seninle bir başka yaşarım"
üstadım söylemiş, üstüne söz söylenmez. -
"ben iceri düstügümden beri güneşin etrafında on kere döndü dünya.
ona sorarsanız : "lafı bile edilmez, mikroskobik bir zaman."
bana sorarsanız : "on senesi ömrümün."
bir kur$un kalemim vardı ben içeri düştügüm sene.
bir haftada yaza yaza tükeniverdi.
ona sorarsanız: "bütün bir hayat."
bana sorarsanız : "adam sen de, bir iki hafta."
katillikten yatan osman,
ben içeri düştügümden beri,
yedi buçuğu doldurup çıktı,
dolaştı dışarlarda bir vakit,
sonra kaçakçılıktan tekrar düştü içeri,
altı ayı doldurup çıktı tekrar,
dün mektup geldi, evlenmiş,
bir çocuğu doğacakmı$ baharda.
şimdi on yaşına bastı,
ben içeri düştüğüm sene, ana rahmine düşen çocuklar.
ve o yılın titrek, ince, uzun bacaklı tayları,
rahat , geniş sağrılı birer kısrak oldular çoktan.
fakat zeytin fidanları hala fidan, hala çocuktur.
yeni meydanlar açılmış uzaktaki şehrimde ben içeri düştüğümden beri.
ve bizim hane halkı bilmediğim bir sokakta görmediğim bir evde oturuyor.
pamuk gibiydi, bembeyazdı ekmek
ben içeri düştüğüm sene.
sonra vesikaya bindi,
bizim burda,içerde, birbirini vurdu millet
yumruk kadar, simsiyah bir tayın için.
şimdi serbestledi yine,
fakat esmer ve tatsız.
ben içeri düştüğüm sene ikincisi başlamamıştı henüz.
daşav kampında fırınlar yakılmamış,
atom bombası atılmamıstı hirosima'ya.
bogazlanan bir cocugun kanı gibi aktı zaman.
sonra kapandı resmen o fasıl,
şimdi üçüncüden bahsediyor amerikan doları.
fakat gün ısıdı her seye rağmen ben içeri düştüğümden beri.
ve "karanlığın kenarından onlar ağır ellerini kaldırımlara basıp doğruldular" yarı yarıya...
ben içeri düştüğümden beri güneşin etrafında on kere döndü dünya.
ve aynı ihtirasla tekrar ediyorum yine,
ben içeri düştügüm sene onlar için yazdığımı :
"onlar ki toprakta karınca, suda balık, havada kus kadar çokturlar,
korkak,cesur, cahil, hâkim ve çocukturlar,
ve kahreden yaratan ki onlardır, şarkılarımda yalnız onların maceraları vardır."
ve gayrısı, mesela benim on sene yatmam, lâfü güzaf."
en sevdiğim şiirlerinden biriyle anmak istedim kendisini. zira bugün doğum günüymüş. siyasi görüşü falan bir kenara (tanıyanlar siyaseti ne kadar sevmediğimi bilir) şairliğiyle dünya çapında bir isimdir kendisi. ve bundan dolayı gurur duymalıyız. aşkı, sevinci, hüznü, tutsaklığı, ayrılığı en güzel anlatmış isimlerdendir. insan olmamız gerekir bir sanatçıya bakarken. çünkü onlar eserlerini yaratırken bir kısmı için değil, tüm insanlık için yaratmışlardır. -
nazım hikmet memleket, memleket nazım hikmet.
ilk şiirini 17 yaşında "serviliklerim" adı ile hece ölçüsü ve belli bir kafiye düzeninde veren nazım'ın ilk şiiri kitabıysa 1928'de bakü'de "güneşi içenlerin türküsü" adıyla basıldı.
vladimir vladimiroviç mayakovski'nin etkisiyle yazdığı ve türk şiirindeki serbest müstezat biçiminin gelişmiş versiyonu kabul edilen basamaklı dizeleri şiirinde dinamizm sağlar. fütürizm ve kostrüktivizm/yapılandırmacılık etkisi altına da mayakovski ile girer.
1921'e yeni mecmua, kitap, alemdar dergilerinde yazar; 25' sonrası aydınlık ve orak-çekiç; 28' sonrası ise sabiha-zekeriya sertel çiftinin 24'-31' arasında çıkarttıkları ve sol yayınlar içinde hatrı sayılır bir yeri olan resimli ay dergisi'nde yazıları yayımlanır.
1938-50 arasını hapishanede geçirir. hapishane'de kuvayi milliye destanı, memleketimden insan manzaraları, saat 21-22 şiirleri, rubailer adlı şiir kitaplarını; ferhat ile şirin ve sabahat adlı oyunlarını yazar.
54'te vatandaşlıktan çıkarılınca, polonya vatandaşlığına geçer ve ana tarafının polonya'da yaşadığı dönemde kullandığı borzenski soy ismini alır.
sanat görüşlerini "sanat telakkisi" eserinde veren nazım'ın şiirlerinin en belirgin özelliği biçim ve içerik benzeşmesidir. basamaklı şiire tekrar geliyoruz burada. şiirin kelimeler yoluyla hareket ettiği, bazı yerlerde yükseldiğini bazı yerlerde keskin ve sert bir şekilde durduğunu şiirlerinden izleyebiliriz.
1940 kuşağı nazım'dan etkilenmiştir. (bkz: toplumcu gerçekçilik)
şiir kitapları:
835 şiir, jokond ile si-ya-u, varan 3, 1+1=bir, sesini kaybeden şehir, benerci kendini niçin öldürdü, gece gelen telgraf, portreler, taranta babu'ya mektuplar, simavna kadısı oğlu şeyh bedreddin destanı, saat 21-22 şiirleri, kuvayi milliye destanı, dört hapishaneden, rubailer, memleketimden insan manzaraları
oyunları:
kafatası, bir ölü evi, unutulan adam, sabahat, ferhat ile şirin
romanları:
kan konuşmaz, yaşamak güzel şey be kardeşim
incelemeleri:
alman faşizmi ve ırkçılığı, sovyet demokrasisi, ilkin orhan selim müstear adı ile çıkarttığı it ürür kervan yürür, şeyh bedreddin destanına zeyl, milli gurur. -
hırpalanmış yerlerinden öperim çocuk... derse birisi ağlarım -
dün ahmed arif
bugün nazım hikmet
hatırlamak, anmak; yas tutmanın bir parçası ama yine de zor haziranda ölmek