tabiatın ilahiliğini ve doğurganlığı kutsal sayan inanış. paganizmde tanrıça ve buna bağlı olarak tanrı vardır. tek tanrılı dinler gelene kadar insanlığın inanışını bu kapsama almak yanlış olmaz. toprak ana deyimi de buradan geliyor hatta daha ileri gidersek tek tanrılı dinlerdeki tanrıça simgeleri de paganizmin etkisi ile varlığını sürdürür. hristiyanlıkta meryem ana figürü, müslümanlıkta hacer-ül esvet taşı paganizm etkili figürlerdir. hacer-ül esvete itiraz gelebilir tabi ama cennetten geldiğine inanılan bu taş özellikle çok tanrılı dönemden tek tanrılı döneme geçişten sonra peygamberin ona dokunması öpmesi, hz. ibrahim’in haccı başlatması için onu kabe duvarına koyması ve tavafın o noktadan başlaması, halen bizimkilerin gidip ona kafalarını sokması, o noktada arınma hissiyatı, taşın şekil itibarıyla dişil organa benzemesi ve dahi hacer isminin de kadınlarda kullanılması gibi hususlar dikkate alındığında tanrıça sembolünü andırdığını söylemek yanlış olmaz. hatta hz ömer; eğer bu taşa hz muhammed’in sarılıp öptüğünü görmeseydim onu parçalardım, bir anlamı yoktur. demiştir. burada halife ömer özellikle putların yok edilmesinin ardından put muamelesi görmemesi gerektiği hususunda topluluğu uyarmış diyebiliriz. tek tanrılı dinlerde kadın kutsallığının çaktırmadan sembollerle yedirilmesi ancak bizzat kadınlara bazı ikinci sınıf uygulama getirilmesi pagan inanışlarını terk etme konusunda yapılmış bir algı yönetimi olabilir.

neyse paganizm doğurganlığı kutsar. dünyaya bağlı bir inanç sistemidir, tabiat ana herkesi besler onlara hayat verir. paganlar ruhani deneyime önem verir ve bunu dünya ile ilişkilerinde yaşarlar. herhangi bir aracıya ihtiyaç duymazlar, tabiata bakar onu içselleştirir ve onu kutsarlar. çünkü herkes eşsizdir ve herkesi ruhani deneyimi de bu bağlamda eşsiz olmalıdır. ritüeller ise yine doğaya uyumlu haldedir. güneş ay hareketleri, mevsimler gibi konular ibadet için zamanlama yapar. paganizmde doğurganlık kutsandığı içni dini ritüellerde cinsellik önplana çıkmıştır. başrahiple bakire sevişir, kutsanır falan.

anadoluda halen toprak, ekin, insan ve çeşitlilik kutsaldır. doğurganlık özellikle anadolu kültüründe kutsallığını devam ettirmektedir.