din ve inanç meselesi bence çoğunlukla bireysel değil kültürel olgulardır. mesela sizin bizim aramızdan pek çok ateist çıkıyor. okumuş etmiş insanlarız. ama düşünün, mahallenizdeki esnaf arasından ateist çıkma olasılığı nedir? bence sıfıra yakındır. bunu zeka ölçüsü olarak söylemiyorum kesinlikle. bilakis pratik zekalı kişilere büyük saygı duyarım. buradaki husus şu; bereket meselesi, cuma namazı, ramazan orucu, kurban bayramı, hayır duaları ve diğer bilimum muhabbetler esnaflık kültürünün bir parçasıdır. eğer bu kültürü benimsemiyorsan zaten esnaf olarak barınman zordur. bazı esnaflar aslında ateist ama takiye yapıyorlar demiyorum. esnaflık çoğunlukla aileden gelen bir iştir ve burada kültürel bir süreklilik söz konusudur. yani esnaflığa adım atmadan önce kazanman gereken bir sınav yok. böyle bir kültürün içinde büyümüş ve yaşayan insan tanrı'nın varlığını sorgulama gereği dahi duymaz. niye sorgulasın ki? işler yolunda muhabbet tıkırında giderken insanın böyle bir sorgulama içine girmesinin hiçbir nedeni yok. tekrar etme gereği duyuyorum, bu daha düşük bir zeka belirtisi değildir kesinlikle. öyle olsa, bundan 300 sene önce geleneksel toplum içinde yaşayan ve tanrıya inanan nice dahiyi de sepetlemek lazım.

günümüzdeki koşullarda ise benim gözlemim şu: eğer aileniz veya içinde yetiştiğiniz toplum tanrı'ya inanıyor ve bu inanç kültürel olarak ailenin/toplumun yaşamında belirli bir yere sahipse, ve ilaveten siz, aile/toplum ile sıkı ilişkiler kurma ve sürdürme eğiliminde sosyal bir kişiliğe sahipseniz tanrı'nın varlığını pek sorgulamazsınız. yok daha bireysel ve içine kapanık birisiyseniz ve şirkete para kazandırdığınız, insanlarla iyi geçindiğiniz sürece ne olduğunuzu kimsenin önemsemediği kapitalist ekonominin daha izole bir hücresinde çalışıyorsanız tanrı'yı sorgularsınız, ateist olma ihtimaliniz artar.

bilim adamları eklemesi: konuyu başlığa bağlamayı unuttum. bilim insanları için de aynı durum geçerli olmalı. geleneksel bir ailesi varsa ve ailesi ile mutlu ve sıkı bir ilişkisi mevcutsa, belki kitabi dinlere inanmaz ama kendince bir tanrı tanımı olma ihtimali yüksektir.