insan evriminde alet kullanımının önemini hepimiz biliyoruz fakat, acaba dilin gelişiminde de bir rolü olabilir miydi? bazı paleonörobiyologlar beynin el becerisinden sorumlu nöronları ve konuşmadan sorumlu nöronları aynı bölgede olduğu için alet kullanımının dilin geliştirilmesine pozitif etkisi olduğunu iddia eder. karşıt görüş ise el becerisi ve dilin çok farklı mekanizmalara sahip olduğu ve evrimsel yönden ortak bir motivasyona sahip olamayacaklarını söyler. o zaman elimizdeki bilgileri tekrar ortaya dökelim ve kararı sizlere bırakalım.

daha önce belirttiğimiz gibi beynin konuşma ve dilden sorumlu alanları broca ve wernicke alanlarıdır. bu bölge çevresinde ayna nöronlar dediğimiz nöron grupları bulunur. peki ayna nöronlar nedir? bilim insanları maymunlar üzerinde deney yaparken, çeşitli video izletilen maymunların hareketsiz bir şekilde izledikleri halde beyinlerinde bazı motor nöronların aktif olduğunu gözlemliyorlar. bunu çok şaşırtıcı buldukları için daha farklı deneyler yapmaya karar veriyorlar.

el becerisi isteyen herhangi bir alet kullanımıyla ilgili bir videoyu "mesela el matkabı kullanan bir insan videosu" izleyen maymunların nöronları aktif olurken, otomatik çalışan bir makineyle ilgili "mesela otomatik bir dokuma tezgahı" video izleyen maymunlarda bu nöronlar aktif olmuyor. bilim insanları bu nöron gruplarını ayna nöron olarak adlandırıyorlar ve gözleme dayalı taklit ederek öğrenmeden sorumlu olduklarına karar veriyorlar.

ayna nöronların insanlarda da varlığı çok kısa bir süre önce keşfedilmiştir ve bilim açısından çok önemli bir keşiftir çünkü, insanı insan yapan öğelere ışık tutmaktadır. ayna nöronlar özellikle görsel ve işitsel duyulara duyarlı nöron gruplarıdır. yanınızda birisi esnediğinde sizin de esnemeniz, birisi bıçakla bir şey doğrarken elini kestiğinde sanki siz de kendi elinizi kesmişsiniz gibi tepki göstermeniz, hüzünlü bir film izlerken gözlerinizden yaşların süzülmesi, başkasının söylediği şarkının sizin de dilinize dolanması, bir işin nasıl yapılacağını yapan kişiyi izleyerek öğrenmeniz, sürü psikolojisi ile çoğunluğun yaptığı şeye ayak uydurmak "otobüse binerken ya da bedava baklava dağıtılırken oluşan izdiham", hatta birisini topluca linç ederken hissedilen rahatlık gibi pek çok şeyden ayna nöronlar sorumludur.

ayna nöronlar el becerisine dayalı aktivitelerin gözlemi sırasında rol sahibiyse işaret diliyle iletişim sırasında da bir rolleri olabilir mi? çok büyük ihtimalle evet. daha önce işaret diliyle iletişim kuran işitme engelliler üzerinde yapılan deneylerde beyinlerinin broca ve wernicke alanlarının aktif olduğunu söylemiştik. dudak okuma becerisinin kazanılmasında da ayna nöronların görevli olduğunun gözlemlendiğini söylersek, sanırım taşlar yavaş yavaş yerine oturmaya başlamıştır.

"önce eru vardı", pardon o başka bir şeydi :) her şeyin temelinde ayna nöronlar vardı. ilk insansılar el becerisi kazanmaya başladıkça, ayna nöronlar sayesinde bir birlerinden taklit ederek alet yapımını ve kullanımını öğrendiler. ilk insansıların yaptığı "hand axe", el baltası dediğimiz bazı taştan aletler var. bunların bir çoğu pratik kullanım için uygun ve ergonomik değildir, hatta pek çoğunda herhangi bir kullanıma dair bir iz bile yoktur. yani, "kullanma da yanında yat" mantığıyla yapılmış :) 2 milyon yıl önce sanatsal atılımlar için henüz çok erken olduğunu göz önünde bulundurursak, atalarımız niçin bu aletleri yapma ihtiyacı duymuş olabilirler ki?

"hanım koş, hele bana bir taş getir, komşunun oğlu değişik bir şey yapmış, bakalım ben de yapabilecek miyim" psikolojisiyle, ne amaçla yapıldığını umursamadan ve ne işe yarayacağını bilmeden içgüdüsel duygularla yapılmış olabilir mi? :) peki sizce? evrimsel süreçte atılan her adımın bir amacı ve bu adımın ortaya çıkardığı bir sonucu vardır. hiçbir şey boşuna yapılmaz. peki bu arada alet yapımını ve kullanımını neden erkeğin üzerine indirgenmiş bir eylem olarak lanse ediyoruz?

alet yapımı kadın atalarımız tarafından önemli bir cinsel seçilim kriteriydi. yani aslında kim daha becerikli ise o daha fazla tercih ediliyordu. daha güzel ve simetrik alet yapabilen daha becerikli ve zekiydi. daha zeki ve becerikli olan daha iyi avlanma stratejisi uygulayabiliyordu. daha iyi strateji geliştirebilen klanın diğer üyelerine daha çok liderlik ediyor olmalıydı. evet atalarımız karşı cinsle sevişebilmek için kullanmadıkları bu aletleri yapmış olmalılardı. nitekim cinsel seçilimde karşı tarafı manipüle etmek ucuz değildir ve bedeli vardır. cinsel seçilim için masaya lüks bir arabanın anahtarını koymak ucuz ve ilkel bir davranıştır ama bedeli pahalıdır. bazı homo erectusluktan çıkamamış arkadaşlar hala bu içgüdüyle hareket etmektedirler ve başarılı olanları da vardır :)

alet kullanımı direkt konuşma dilinin gelişimini tetikleyen bir süreç olmasa da dolaylı yoldan etkileri olmuştur. elleri daha becerikli ve zeki bireyler seçildikçe, kullanılan işaret dilinin de daha karmaşık ve gelişmiş bir hal alması gibi. ya da ilerleyen süreçte farklı aletler yapıldıkça bunların proto-dil ve sesler seviyesinde isimlendirilmesi gibi. el becerisi, taklit, öğrenme, empati gibi olgulardan sorumlu olan, dilin de gelişiminde önemli bir payı olan ayna nöronlara evrimsel gelişimimizde çok şey borçluyuz.

mö: 1 milyon - tüm klan dev gece ateşinin etrafında toplanmıştı...